دورنمای ارتقای جایگاه آسیای مرکزی در سیاست خارجی آمریکا

آسیای مرکزی اگرچه در ابتدای دهه 1990 میلادی به‌وضوح مورد توجه آمریکا قرار گرفت، اما به تدریج در سایه تحولات ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی مناطق دیگر شوروی سابق، به مرور به حاشیه رفته و جایگاه تضعیف‌شده‌ای در مقایسه با سایر مناطق اوراسیا یافت. لزلی ویگوری، سفیر آمریکا در قرقیزستان نیز در یک مصاحبه صریحاً تأکید می‌کند که چین و روسیه همیشه بیش از ایالات متحده آمریکا به اینجا (آسیای مرکزی) علاقه داشته‌اند و این یک واقعیت است[1]. با این حال متأثر از تحولات افغانستان، ظهور چین به عنوان یک قدرت نوظهور بین‌المللی و به‌ویژه جنگ اوکراین به نظر می‌رسد این نگاه به مرور تغییر کرده است.

در طول ماه‌های اخیر مقامات مختلف آمریکایی از آسیای مرکزی بازدید کرده‌اند. آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا در یک سفر رسمی در ماه مارس سفری رسمی به دو کشور ازبکستان و قزاقستان داشت و در خلال آن نشست پلتفرم 1+5 با حضور وزرای خارجه کشورهای آسیای مرکزی برگزار شد[2].  دونالد لو، دستیار آسیای مرکزی و جنوبی وزیر خارجه آمریکا نیز در نوامبر 2022 یک بار از کشورهای ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان بازدید می‌کند[3] و سفر بعدی خود را نیز در ماه آوریل از کشورهای تاجیکستان و قرقیزستان به انجام می‌رساند[4]. پس از آن  الیزابت روزنبرگ، معاون وزیر خزانه‌داری آمریکا از کشورهای قزاقستان و قرقیزستان بازدید می‌کند تا در خصوص موضوع تحریم‌ها نشست‌هایی را با مقامات آسیای مرکزی برگزار کند[5].

سفر مایک کوریلا، فرمانده سنتکام به ترکمنستان نیز نقطه اوج این همکاری‌های دوجانبه بود که در ماه آوریل انجام گرفت[6]. نشست فوق‌العاده 1+5 آمریکا و آسیای مرکزی با موضوع افغانستان نیز جولای سال جاری به میزبانی شهر آستانه در قزاقستان برگزار شد که مقاماتی از پنج جمهوری آسیای مرکزی در آن حاضر بودند[7]. در نهایت نیز گری پیترز، رئیس کمیته امنیت ملی و امور دولتی سنا دیگر مقام آمریکایی بود که به کشورهای آسیای مرکزی سفر داشت و با مقامات عالی‌رتبه این کشورها از جمله رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه دیدار کرد[8]. در حوزه دفاعی و نظامی رویداد دیگر در همکاری‌ها بین آمریکا و این منطقه برگزاری رزمایش همکاری منطقه‌ای در ماه آگوست به میزبانی مونتانا با حضور نیروهای نظامی کشورهای آسیای مرکزی بود[9]. در طول این بازه همچنین بودجه‌های تخصیص یافته برای کمک به کشورهای این منطقه به‌ویژه از طریق آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا به طور محسوس افزایش یافته، کادرهای دیپلماتیک جدید در آسیای مرکزی مستقر شده‌اند که در میان آن‌ها چهره‌هایی همچون دیوید هافمن نیز به چشم می‌خورد و طرح‌های اقتصادی-توسعه‌ای با ابتکار استقلال کشورهای آسیای مرکزی از روسیه و چین آغاز شده است.

با این وجود مهم‌ترین گام برای ارتقاء روابط دوجانبه نشست پلتفرم 1+5 در سطح سران در نیویورک بود. در برخی منابع رسمی همچون سایت رسمی نهاد ریاست جمهوری قزاقستان «آکوردا» تصریح شد که سفر گری پیترز حامل دعوتنامه رسمی بایدن برای سران کشورهای آسیای مرکزی جهت حضور در این نشست بوده است. این نشست در تاریخ 19 سپتامبر در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد برگزار شد. این اولین نشستی است که در طول دوره پس از فروپاشی شوروی با حضور رئیس‌جمهور آمریکا و روسای جمهور آسیای مرکزی برگزار می‌شود. در این نشست بایدن اظهار داشت که نشست بعدی از این پلتفرم در یکی از کشورهای آسیای مرکزی برگزار خواهد شد. در صورت تحقق این وعده، این اولین سفر یک رئیس‌جمهور آمریکا به آسیای مرکزی در طول سه دهه اخیر خواهد بود.

با وجود این مزیت‌ها و بروندادهای سیاسی مطرح شده، در این نشست عملاً موضوعات کارکردی و کلیدی در آسیای مرکزی مورد بحث قرار نگرفت. آنچه به طور رسمی از طریق کاخ سفید و یا نهادهای اطلاع‌رسانی کشورهای آسیای مرکزی منتشر شد، گزاره‌های کلی در خصوص همکاری‌های اقتصادی و تجاری، تقویت همکاری‌های امنیتی به ویژه در مسئله افغانستان و مبارزه با تروریسم و همچنین در حوزه‌هایی نظیر ترانزیت و انرژی بود. این در حالی است که به‌وضوح آمریکا تبعیت بیشتر و سختگیرانه‌تر آسیای مرکزی از رژیم تحریم‌های غرب علیه روسیه و کاهش نفوذ چین در این منطقه را هدف‌‌گذاری کرده بود. در عین حال به جز دیدارهای مجزای مقامات آسیای مرکزی با شرکت‌های آمریکایی و ساختارهای دیگر و انتشار یک بیانیه پایانی از نشست مذکور، عملاً اسناد دیگری در زمینه همکاری‌های دو و چندجانبه آمریکا و کشورهای آسیای مرکزی منتشر نشد. این در حالی است که در نشست پلتفرم 1+5 چین و آسیای مرکزی با چهار کشور بالغ بر 100سند همکاری در حوزه‌های مختلف به امضا رسید.

این موضوع در کنار سایر روندهای مربوط به تعاملات اخیر آمریکا و آسیای مرکزی به‌وضوح نشان می‌دهد آمریکا بیش از هر چیز برای نیل به اهداف و منافع خود بر مکانیزم‌های سیاسی متمرکز شده است. این مکانیزم سیاسی نیز مبتنی بر ارائه برخی امتیازات و البته ارعاب است و در شرایطی در دستور کار قرار گرفته که قابلیت‌های اقتصادی بسیار کمتر بوده و در حوزه ژئواکونومی نیز روندها بسیار کند پیش می‌روند. با این وجود باید به یاد داشت اگرچه در مقایسه با چین و روسیه آمریکا گزینه‌های کمتری برای ارائه به کشورهای آسیای مرکزی دارد، اما این به معنای آن نیست که دایره تأثیرگذاری در روندهای منطقه‌ای کوچک‌تر است.

در چنین بستری دورنمای روابط آمریکا و آسیای مرکزی می‌تواند در حوزه سیاسی شامل دستاوردهای چشمگیری در آینده باشد. تراکم دیدارها و تعاملات سیاسی حتی بیشتر خواهد شد، مشارکت کشورهای آسیای مرکزی در طرح‌ها، ایده‌ها و پروژه‌های امنیتی آمریکا نظیر مشارکت برای صلح و یا رزمایش‌های مشترک مستقیم و یا نیابتی (با شرکای آمریکا) افزایش خواهد یافت، فعالیت‌های ضدچینی و ضدروسی آمریکا در این منطقه نیز با هزینه‌های حداقلی در حوزه رسانه، سازمان‌های مردم‌نهاد و البته مکانیزم‌های سیاسی تقویت خواهد شد.

در چنین شرایطی واکنش روسیه و چین و به طور ویژه محافظه‌کاری کشورهای منطقه در سطح کیفی این تعاملات اثرگذار خواهد بود. کشورهای منطقه تمایلات ساختاری به محدودسازی اهرم‌های اجتماعی-سیاسی آمریکا دارند که در کشورهایی همچون قزاقستان و قرقیزستان با قانون‌هایی همچون عامل خارجی و یا روندهای قانونی جدید در حوزه فعالیت و ثبت سازمان‌های مردم‌نهاد محدود شده است. به جز در ترکمنستان، حساسیتی در آسیای مرکزی نسبت به همکاری‌های امنیتی و دفاعی با آمریکا وجود ندارد، اما واکنش‌های مسکو نسبت به این همکاری‌ها به مرور زمان تندتر و با هزینه بیشتر برای کشورهای منطقه شده است. این واکنش‌ها می‌تواند به محدودتر شدن این همکاری‌ها منجر شود کما اینکه رزمایش همکاری‌های منطقه‌ای در سال جاری در سطح بسیار پایین‌تری در مقایسه با سال 2022 برگزار شد. در قبال چین اما تاکنون واکنش‌های رفتاری بسیار محدودتر و ناملموس‌تری را نسبت به تحرکات آمریکا در آسیای مرکزی را شاهد بوده‌ایم.

[1] The Diplomat, “Taking Stock of Kyrgyzstan-US Relations With Amb. Lesslie Viguerie”, https://thediplomat.com/2023/07/taking-stock-of-kyrgyzstan-us-relations-with-amb-lesslie-viguerie/.

[2] Caspian Policy Centre, “Secretary Blinken Concludes Central Asia Trip”, https://www.caspianpolicy.org/research/security-and-politics-program-spp/secretary-blinken-concludes-central-asia-trip.

[3] News Central Asia, “US Assistant Secretary of State went on a tour of three Central Asian countries – the first stop is Turkmenistan”, https://www.newscentralasia.net/2022/11/07/us-assistant-secretary-of-state-went-on-a-tour-of-three-central-asian-countries-the-first-stop-is-turkmenistan/.

[4] Radio Free Europe, “Central Asia in Focus: U.S. Assistant Secretary of State Visits Kyrgyzstan, Tajikistan”, https://pressroom.rferl.org/a/32379236.html.

[5] 24 News Agency, “U.S. Treasury to discuss sanctions against Russia with Kyrgyzstan’s authorities”, https://24.kg/english/263461_US_Treasury_to_discuss_sanctions_against_Russia_with_Kyrgyzstans_authorities/.

[6] CENTCOM, “CENTCOM Commander Visits Turkmenistan”, https://www.centcom.mil/MEDIA/PRESS-RELEASES/Press-Release-View/Article/3373068/centcom-commander-visits-turkmenistan/.

[7] US Department of State, “Joint Statement on the C5+1 Special Session on Afghanistan”, https://www.state.gov/joint-statement-on-the-c51-special-session-on-afghanistan/.

[8] Gary Peters, “Peters Visits Central Asia to Reaffirm U.S. Commitment to the Region, Help Counter Russian and Chinese Influence”, https://www.peters.senate.gov/newsroom/press-releases/peters-visits-central-asia-to-reaffirm-us-commitment-to-the-region-help-counter-russian-and-chinese-influence.

[9] National Guard, “Montana National Guard Hosts Regional Cooperation Exercise”, https://www.nationalguard.mil/News/Article-View/Article/3491628/montana-national-guard-hosts-regional-cooperation-exercise/.