چین و بحران اوکراین

بحران اوکراین در سال 2014، که با تحریم­های غرب علیه مسکو همراه بود نقطه عطفی را در گسترش روابط دوجانبه چین و روسیه بوجود آورد که در ابعاد مختلف به وضوح قابل مشاهده است. علاوه بر این، حداقل طی دو سال گذشته تنش­ها میان آمریکا و چین به طور جدی روندی صعودی را تجربه کرده است. همین امر، نوع سیاست آمریکا در پرونده های بین المللی مختلف را برای چین حائز اهمیت می سازد. در کنار این موضوع، نمی توان اهمیت اوکراین برای چین را نادیده گرفت. علاوه بر موقعیت جغرافیایی پیونده دهنده، طرفین تمایل خود برای گسترش روابط اقتصادی را نشان داده اند. در آخرین موارد می توان به امضای موافقتنامه تعمیق همکاری در حوزه زیرساخت ها میان طرفین در 30 ژوئن 2021 اشاره کرد. چین بزرگترین شریک تجاری اوکراین محسوب می شود؛ اگرچه سرمایه گذاری های پکن در اوکراین از 2014 به بعد بسیار محدود بوده است. همین عوامل، بررسی نگاه چینی را ضروری ساخته است.

  اگر به گذشته یعنی وقوع بحران در اوکراین در سال 2014 و به دنبال آن اشغال کریمه توسط روسیه بنگریم می توان به وضوح رویکرد محتاطانه پکن را مشاهده کرد. پکن با وجود انتقاد از غرب، هیچگاه تصرف کریمه توسط مسکو را به رسمیت نشناخت. یا در سوی دیگر، با وجود آنکه همسو با افزایش تنش ها با غرب، مسکو تلاش می کرد بعد امنیتی سازمان همکاری شانگهای را برجسته کند پکن چنین رویکردی را دنبال نکرد. در اعلامیه نهایی اجلاس سازمان در سال 2014، بر بازگشت صلح در اوکراین و استمرار فرآیند مذاکره برای حل بحران و نه صرفاً تأیید خواسته های پوتین تأکید شد.

در مقاله پیشرو، متأثر از تحولات جدید، ابتدا به بازنمایی این بحران در رسانه ها و در اظهارات مقامات چینی پرداخته می شود و سپس رویکرد چین مورد بررسی و ارزیابی قرار خواهد گرفت.

بازنمایی بحران اوکراین در میان رسانه ها و مقامات چینی

به طور کلی رسانه های چینی در پرداختن به بحران اوکراین بیشتر بر موضوعات زیر متمرکز بودند:

اشاره به نقش آمریکا در تنش ها در اوکراین: در رسانه های چینی عمدتاً آمریکا مسبب تنش ها در اوکراین معرفی می شود. بر این اساس، اقداماتی چون اعزام بمب افکن های استراتژیک آمریکا به مناطق پیرامونی روسیه مانند دریای سیاه، تهدید به تحریم و استقرار نیروهای نظامی در شرق اروپا از جمله اقدامات تنش زای آمریکا معرفی شده اند. بر همین مبنا، اقدامات روسیه بیشتر واکنشی تلقی می شوند.

ایجاد همپیوندی میان نقش آمریکا در بحران سازی در اوکراین و مناطق پیرامونی چین از جمله تایوان: اساساً همسو با افزایش تنش ها با آمریکا، چینی ها تلاش می کنند این روایت را برجسته کنند که واشنگتن علت اصلی بسیاری از بحران‌های بزرگ منطقه‌ای است. در این خصوص بحران هسته‌ای شبه جزیره کره، مسئله هسته‌ای ایران و هرج‌ومرج افغانستان در نتیجه خروج غیرمسئولانه در سال گذشته، موضوعاتی به شمار می روند که توسط ایالات متحده بوجود آمده اند. «زمانی که ایالات متحده منطقه ای را به هم می زند و متوجه می شود که قادر به تثبیت اوضاع نیست، امیدوار است کشورهای دیگر را به پرداخت هزینه اشتباهات خود بکشاند.» بر مبنای این منطق، آمریکا ممکن است برنامه ای برای شروع جنگ با روسیه یا چین نداشته باشد، اما امیدوار است حد مشخصی تنش و هرج و مرج را در مناطق اطراف دو کشور مخالف خود حفظ کند. به این ترتیب، «تئوری تهدید چین» و «تئوری تهدید روسیه» را ادامه داده و در عین حال تلاش می کند تا متحدان خود را برای اعمال فشار گردهم آورده و روسیه و چین را مجبور به عقب نشینی از منافع اصلی خود کند.

تلاش آمریکا برای همراه کردن اروپا: برای ایالات متحده، هرچه وضعیت اوکراین متشنج تر شود، کشورهای اروپایی بیشتر به ایالات متحده وابسته خواهند شد. ایجاد یک دشمن مشترک در میان ناتو برای متحد کردن متحدان امری سودمند خواهد بود. بر این اساس، طبق روایت چینی، واشنگتن بزرگترین منتفع این بازی خطرناک است. در حالیکه به زعم آنها، اروپا تلاش می کند مسیر خود را از آمریکا جدا کند.

 اشاره به تلاش رسانه های غربی برای ارائه تصویری از شکاف میان روسیه و چین: بنا به برخی گزارش های رسانه های چینی، رسانه های غربی تلاش می کنند از طریق برجسته کردن موضوع بحران اوکراین و این مسئله که چین تمایلی به حمایت از روسیه ندارد شکافی را میان مسکو و پکن بوجود آورند. به عنوان مثال، بلومبرگ در گزارشی به این موضوع پرداخته که شی جین پینگ در گفتگوی تلفنی با ولادیمیر پوتین این درخواست را مطرح کرده که مسکو در زمان بازی های المپیک زمستانی به اوکراین حمله نکند. ژائو لیجیان، سخنگوی وزارت امور خارجه، روز دوشنبه در یک کنفرانس مطبوعاتی اظهار داشت که چنین ترفندی جامعه بین المللی را فریب نخواهد داد. در این تصویر سازی، این موضوع که روسیه به دنبال حمله غرب است را ساخت و پرداخته غرب می داند. بر همین اساس، برخی گزارش ها تلاش می کنند به نقش حمایتی پکن از روسیه نیز بپردازند. به عنوان مثال، روزنامه گلوبال تایمز در گزارشی در تاریخ 28 ژانویه به این موضوع می پردازد که «اینکه روسیه چگونه اختلافات با اوکراین را حل خواهد کرد یک مسئله است اما وقتی نوبت به ایستادگی در برابر آمریکا می رسد، روسیه تنها نیست. بلکه، اکثر مردم چین از این کشور حمایت کرده و مایلند دولت چین نیز در این زمینه به روسیه کمک کند. چراکه ما به خوبی می دانیم چنانچه روسیه توسط ایالات متحده درهم شکسته شود، هیچ سودی برای چین نخواهد داشت.»

  در این میان مقامات چینی نیز در رابطه با بحران اخیر موضع گیری کرده اند. وانگ یی، وزیر خارجه چین، در گفتگوی تلفنی با آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا ضمن نقد رویکرد آمریکا، تأکید داشت که نگرانی های امنیتی منطقی روسیه باید جدی گرفته شود و حل شود. وی همچنین به این موضوع نیز اشاره کرد که امنیت منطقه ای اروپا را نمی توان با «تقویت یا حتی گسترش بلوک های نظامی» تضمین کرد.

 علاوه بر این در دیدار 4 فوریه میان  شی جین پینگ، و ولادیمیر پوتین در پکن، دو طرف به انتقاد از رویکرد آمریکا پرداختند. در اعلامیه مشترک منتشر شده به دنبال این دیدار به این موضوع اشاره شده که طرفین از ایالات متحده می خواهند که به ابتکار روسیه پاسخ مثبت دهد و از طرح های خود برای استقرار موشک های زمین پایه میان برد و کوتاه برد در منطقه آسیا پاسیفیک و اروپا چشم پوشی کند. نکته قابل توجه اینکه دیدار اخیر، سی و هشتمین دیدار رهبران دو کشور از سال 2013 به شمار می رود.

ارزیابی: نگاهی تحلیلی به رویکرد چین در بحران اوکراین

با توجه به استراتژی کلان چین در سیاست خارجی و فاکتورهای مهم اثرگذار در بحران اوکراین، می توان به موارد زیر در خصوص رویکرد چین اشاره کرد:

• اولین نکته این است که با وجود حمایت چین از دغدغه های امنیتی روسیه، باید به این موضوع توجه داشت که رویکرد و نگرش چین به اوکراین با رویکرد روسیه متفاوت است. یکی از بنیان های سیاست خارجی روسیه، تلاش جهت کسب جایگاه خود به عنوان یک قدرت بزرگ در نظام بین الملل است. بر این اساس، این کشور بیشتر به دنبال شناسایی این وضعیت و جایگاه برتر خود به ویژه در مناطق پیرامونی است. در چنین وضعیتی، حضور فزاینده چین می تواند اتکاء و وابستگی این کشورهای پیرامونی به مسکو را کاهش دهد. بنابراین، حمایت از دغدغه ها و نگرانی های روسیه به نظر می رسد تا جایی باشد که به روابط دو کشور با آمریکا معطوف است. در نتیجه در ذهن تصمیم گیران چینی حضور آمریکا در مناطق پیرامونی روسیه با حضور این کشور در مناطق پیرامونی چین از جمله تایوان قیاس می شود. با این حال، نمی توان انگیزه های دو کشور در توسعه روابط با یکدیگر از جمله در حوزه انرژی را نادیده گرفت. چین خواهان تضمین جریان انرژی در صورت اخلال از سوی آمریکا، و روسیه نیز خواهان تضمین بازار انرژی در صورت مواجهه با تحریم غرب است. امری که در توافق تأمین 10 میلیارد متر مکعب گاز و 100 میلیارد تن نفت به چین طی ده سال آتی در دیدار حضوری شی و پوتین خود را نشان داد. پکن با این اقدام به نظر همان مسیری را طی می کند که پس از بحران سال 2014 دنبال کرده بود.
• به نظر می رسد بحران اوکراین می تواند نقطه عطفی در همراهی اروپا با آمریکا در موضوعات مختلف بین المللی نیز ایفاء کند. بر همین اساس، در این شرایط پکن در وضعیت دشواری قرار گرفته که از یکسو روسیه به عنوان شریک مهم این کشور قرار دارد و در سوی دیگر کشورهای اروپایی قرار دارند که چین تلاش می کند ضمن توسعه روابط با آنها، شکاف فراآتلانتیکی نیز افزایش یابد. در نتیجه، حمایت قاطع از روسیه می تواند نزدیکی بیشتر اروپا به آمریکا را در پی داشته باشد.
• بدون تردید هرگونه درگیری آمریکا در حوزه های جغرافیایی دیگر بر تمرکز این کشور بر چین، به عنوان اولویت راهبردی آن در نظام بین الملل، تأثیرگذار خواهد بود. با این حال، مقامات چینی به این موضوع نیز واقفند که وقوع درگیری نظامی می تواند پیامدهای جدی بر اقتصاد بین الملل داشته باشد.
• علاوه بر این در صورتی که درگیری نظامی به وقوع بپیوندد ممکن است به تضعیف اقتصادی روسیه منجر شود. در چنین شرایطی اگرچه یکی از احتمالات این است که مسکو بیش از گذشته به چین متکی خواهد بود اما احتمال دیگر عقب نشینی و ضعف مسکو در برابر خواسته های غرب است.
• نکته مهم دیگر این است که اهمیت مسئله اوکراین با مسئله تایوان در سیاست خارجی چین یکسان نخواهد بود. به عبارت دیگر، نمی توان گفت حتی مصالحه آمریکا در برابر روسیه در بحران اوکراین، لزوماً به معنای عقب نشینی یا ضعف آمریکا در مسئله تایوان نخواهد بود. اما عقب نشینی در موضوع تایوان به معنای پذیرش برتری چین در آسیا و نشانه ای از تحلیل و تضعیف هژمونی آمریکا خواهد بود. حتی ممکن است مصالحه در موضوع اوکراین در راستای تمرکز بیشتر بر چین باشد.
• بحران اوکراین در کنار بحران ها در دیگر حوزه های جغرافیایی پیوند دهنده برای پیشبرد ابتکار کمربند و راه چین بسیار مهم می باشند. با آغاز ابتکار کمربند و راه در سال 2013، اوکراین اهمیت جدید به عنوان پل ترانزیتی با اروپا به دست آورد. این موضوع توسط رئیس جمهور اوکراین نیز مورد تأکید قرار گرفته است. در سال 2018 نیز یک مرکز تجارت و سرمایه گذاری کمربند و راه در کی­یف آغاز بکار کرد. درگیری در اوکراین، بر این دستورکار پکن تأثیر منفی برجای می گذارد.