پس از شکست تروریسم سلفی- تکفیری در عراق، دولت‌های مصر و اردن به عنوان دو عضو بلوک «محافظه‌کار اقتدارگرا»، با هدف حضور در روند بازسازی زیرساخت‌ها و فعالیت در بازار اقتصادی این کشور عربی، سیاست «شراکت راهبردی» را با دولت مصطفی الکاظمی (و هم‌اکنون شیاع السودانی) در پیش گرفتند. به عقیده کارشناسان مسائل منطقه دومین هدف قاهره- امان از نزدیک شدن به بغداد، کاهش نفوذ طبیعی تهران و محور مقاومت است. برهمین اساس سران سه کشور چهار دیدار در قاهره- 2019، نیویورک- 2019، امان- 2020 و بغداد 2021 انجام دادند تا پایه‌های ائتلاف سیاسی جدیدی را در منطقه شکل دهند. ائتلاف نوپدید «الشام الجدید» در 25 اوت 2020 به عنوان بلوکی سیاسی- اقتصادی اعلام موجودیت کرد. در ادامه این یادداشت سعی خواهیم کرد تا ضمن تشریح ابعاد اقتصادی و سیاسی این بلوک منطقه‌ای، به فرصت‌های «الشام الجدید» برای جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه دسترسی تهران به کانال سوئز و دریای مدیترانه بپردازیم.
همکاری‌های سه‌جانبه عراق- اردن- مصر
این ائتلاف سیاسی دارای پیشینه تاریخی است. در سال‌های منتهی به دهه 90 میلادی، دولت‌های عراق، اردن و مصر و یمن شمالی برای ایجاد موازنه در برابر شورای همکاری خلیج فارس و تقویت همکاری‌های اقتصادی اقدام به تشکیل «شورای همکاری عربی» کردند. برخلاف آن دوران به نظر می‌رسد این ائتلاف احیاء شده به دلیل فقدان منابع مالی و امکانات لازم، نگاه مثبتی به همکاری با پادشاهی سعودی و امارات عربی متحده دارد. همچنین به نظر می‌رسد مصر و اردن برای رونق بخشیدن به اقتصادهای ملی و کاهش نفوذ ایران- ترکیه، از ورود سوریه و لبنان به این ائتلاف سیاسی- اقتصادی حمایت می‌کنند.
هر سه کشور عراق، اردن و مصر دارای «اقتصادهای شکننده‌ای» هستند و برای بهبود وضعیت شاخص‌های خود نیازمند همکاری سه‌جانبه در حوزه‌های انرژی، کریدور، بازسازی و فناوری‌های جدید می‌باشند. جمعیت سه کشور عراق، اردن و مصر 150 میلیون نفر و مجموع تولید ناخالص داخلی این سه کشور بیش از 500 میلیارد دلار است که به ترتیب عبارت‌اند از؛ تولید ناخالص داخلی عراق 207.89 میلیارد دلار، اردن 45.24 میلیارد دلار و مصر 404.14 میلیارد دلار. «خط لوله انتقال نفت»، «اتصال شبکه برق سه کشور»، «احداث شهرک‌های صنعتی مشترک»، «توسعه گردشگری» و «ایجاد کریدور ارتباطی» پنج طرح راهبردی پروژه «الشام الجدید» است که می‌تواند پایه تحول در اقتصاد کشورهای نام برده شود.
خط لوله انتقال نفت
خط لوله انتقال نفت از بندر بصره- بندر عقبه- صحرای سینا،؛ کلیدی‌ترین پروژه مشترک میان عراق، اردن و مصر است. قاهره و امان به ترتیب در سال‌های 2017 و 2019 واردات نفت از عراق را آغاز کردند. نفت عراق با تخفیف ویژه تا پیش از آغاز بحران اوکراین با قیمت بشکه‌ای 16 دلار به این دو کشور صادر می‌شد. اخیراً دولت عراق با تأمین 12 میلیون بشکه نفت خام سبک بصره، برای شرکت مصری «جنرال پترولیوم » موافقت کرده است. در این پروژه قرار است عراق روزانه یک میلیون بشکه نفت در روز به سمت حوزه مدیترانه شرقی صادر کند. با تکمیل این پروژه، مصر تبدیل به قطب انرژی و ترانزیت انرژی به سمت بازارهای اروپایی خواهد شد. همچنین اردن نیز می‌تواند بخش بزرگ‌تری از انرژی خود را از مبدأ عراق تامین کند. هم‌اکنون 7 درصد از نیاز انرژی اردن معادل 10 هزار بشکه در روز به وسیله کامیون از عراق به این کشور منتقل می‌شود. در سوی مقابل شرکت‌های مصری- اردنی در ساخت خانه و بازسازی مناطق سنی‌نشین به دولت عراق کمک خواهند کرد. به گفته مقامات عراقی- اردنی 80 درصد از زیرساخت‌های ضروری اجرای این پروژه تکمیل شده است.
ایجاد کریدور ارتباطی
تنها لوله‌های انتقال نفت امکان اتصال این سه کشور را به یکدیگر ندارند. وزرات حمل‌ونقل مصر ، سازمان تنظیم مقررات حمل‌ونقل زمینی داخلی و بین‌المللی مصر، شرکت سوپرجت اتحادیه عرب ، شرکت جت اردن و شرکت حمل‌ونقل مسافر و هیأت نمایندگی عراق در بیانیه‌ای مشترک بر ایجاد این مسیر ارتباطی میان این سه کشور تاکید کردند. ایجاد این مسیر می‌تواند فرصت ارزشمندی برای انتقال کارگران و دانشجویان میان عراق، اردن و مصر ایجاد کند. همچنین از این راه می‌توان برای انتقال کالا بهره برد. هزینه انتقال کالا از عراق به اردن (در هر 10 هزار کیلومتر) 3 دلار است. این در حالی است که اگر عراق بخواهد این کالا را از طریق عربستان، امارات، ایران و ترکیه انتقال دهد باید بین 5.8 الی 5.84 دلار پرداخت کند.
نگاه ایرانی به ائتلاف «الشام الجدید»
در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ، یکی از اهداف اصلی جمهوری‌خواهان و متحدان منطقه‌ای ایشان در غرب آسیا، کاهش نفوذ هویتی، سیاسی و اقتصادی ایران در عراق بود. برهمین اساس وزرات خارجه آمریکا با هماهنگی وزارت خزانه‌داری این کشور با تعیین ضرب العجل 3 و 6 ماهه به دنبال کاهش تدریجی شبکه گاز- برق عراق به منابع انرژی ایران بود. به دنبال فشارهای تحریمی واشنگتن به بغداد، پادشاهی سعودی، اردن و مصر سیاست گسترش همه‌جانبه روابط با دولت عراق و پر کردن جای ایران در اقتصاد ملی این کشور را دنبال کردند. هم‌اکنون ایران 1200 مگاوات برق و 75 میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر می‌کند.
تداوم این نگاه «ضد ایرانی» را می‌توان در دولت بایدن نیز مشاهده کرد. ژوئیه 2022 در جریان نشست اعضای شورای همکاری خلیج فارس، جو بایدن با سران عراق، اردن و مصر دیدار و شکل‌گیری محور «الشام الجدید» را نمونه «همکاری مثبت منطقه‌ای» عنوان کرد. به گفته کارشناسان در سال 2023 میلادی اتصال شبکه برق عراق به اردن وارد فاز اجرایی خواهد شد. شرکت «جنرال الکتریک» مسئولیت توسعه، تکمیل و اتصال زیرساخت‌های برق عراق و اردن را به عهده دارد.
جمهوری اسلامی ایران برای جلوگیری از تحقق این «طرح آمریکایی» و به خطر افتادن منافع ایران در عراق، باید در راهبرد فعلی خود در عراق تجدید نظر کرده و سیاست‌های جدیدی اتخاذ کند. ارائه طرح‌های جدید انرژی به دولت شیاع السودانی با هدف جبران کمبود برق عراق در فصل تابستان، استفاده از ظرفیت «میانجی‌گری» بغداد برای مذاکره با امان- قاهره با هدف احترام و به رسمیت شناختن منافع یکدیگر و در نهایت وارد کردن پرونده «عراق» به مذاکرات احیای برجام به عنوان یکی از شروط اقتصادی ایران سه سیاست پیشنهادی است که تهران برای مواجه با چالش‌های احتمالی ائتلاف «الشام الجدید» اتخاذ کند.
«الشام الجدید»؛ دروازه ورود به مدیترانه
دستگاه‌های متولی در پرونده عراق می‌توانند ضمن دفع تهدید کاهش حضور اقتصادی ایران در عراق، از خط لوله انتقال نفت و کریدور زمینی بغداد- امان – قاهره استفاده کرده و مسیر جدیدی برای خنثی‌سازی تحریم‌های اقتصادی ایجاد کنند. با فرسایشی شدن روند بحران اوکراین و نیاز روزافزون دولت‌های اروپایی به منابع انرژی، فرصت مناسبی برای آغاز مذاکرات (رسمی- غیر رسمی) با اتحادیه اروپا برای صادرات نفت ایران از طریق خط لوله «الشام الجدید» فراهم شده است. همچنین با پیوستن احتمالی سوریه و لبنان به این ائتلاف، موضع تهران برای دسترسی به بازارهای آن سوی دریای مدیترانه، تسهیل خواهد شد.
بهره سخن اصل بنیادین «منافع دائم» و «دوستان و دشمنان متغییر» در حوزه سیاست خارجی می‌تواند راهنمای کارگزاران دولت سیزدهم برای دفع تهدیدات محور «الشام الجدید» و تبدیل آن به فرصتی ارزشمند برای ایران باشد. به عنوان نمونه برخی کارشناسان غرب آسیا بر این اعتقادند که خط لوله انتقال گاز عراق، اردن و مصر یک مسیر چهارمی نیز دارد و آن جایی نیست جزء سرزمین‌های اشغالی! به عبارت دیگر این خط لوله و صادرات غیر رسمی نفت عراق به رژیم صهیونیستی می‌تواند مقدمه‌ای برای آغاز روند عادی‌سازی روابط میان بغداد- تل‌آویو باشد. با فرض صحت این سناریو نیروی قدس و وزارت امور خارجه باید با فعال کردن کانال‌های دیپلماتیک با امان- قاهره جلوی تحقق چنین سناریویی را بگیرند. تکرار این الگو در سایر پرونده‌های مورد مناقشه میان ایران و ائتلاف «الشام الجدید« می‌تواند ضمن به حداقل رساندن «تهدیدات»، فرصت‌های جدیدی برای ایران در منطقه شامات و دریای مدیترانه ایجاد کند.
