۲۸ فروردین ۱۴۰۱

گسترش مناسبات ترکیه و اسرائیل و تاثیر آن بر روابط تهران و آنکارا

نویسنده:

مقدمه سفر اردوغان به امارات و متعاقب آن سفر اسحاق هرتزوگ به ترکیه از جمله تحولات مهم سیاسی منطقه در طی ماه های اخیر بوده است. همکاری نزدیک میان امارات و اسرائیل برای پر کردن خلاء امنیتی پساآمریکایی در منطقه، تعاملات دیپلماتیک این دو بازیگر را از اهمیت دوچندانی برخوردار…

مقدمه

سفر اردوغان به امارات و متعاقب آن سفر اسحاق هرتزوگ به ترکیه از جمله تحولات مهم سیاسی منطقه در طی ماه های اخیر بوده است. همکاری نزدیک میان امارات و اسرائیل برای پر کردن خلاء امنیتی پساآمریکایی در منطقه، تعاملات دیپلماتیک این دو بازیگر را از اهمیت دوچندانی برخوردار کرده است. تلاش اردوغان برای ترمیم روابط با این دو بازیگر نیز سنگ بنای سیاست جدید مصالحه جویانه او در منطقه بوده است. نوشته حاضر می کوشد به عوامل موثر بر شکل گیری فضای مصالحه جویانه در روابط ترکیه و اسرائیل بپردازد و در ادامه بر تاثیر توسعه روابط ترکیه با امارات و اسرائیل بر روابط آن با جمهوری اسلامی بپردازد.

سفر اسحاق هرتزوگ به ترکیه

بر سر کار آمدن اسحاق هرتزوگ در اسرائیل، که در محافل رسانه ای به شخصیتی معتدل معروف است نقش موثری در مانع زدایی از ترمیم روابط میان ترکیه و اسرائیل داشته است. اردوغان در ماه های اخیر موفق شده روابط شخصی خوبی با هرتزوگ برقرار نماید. تماس های تلفنی متعدد اردوغان و هرتزوگ در ماه های اخیر در نهایت زمینه ساز سفر رسمی رئیس جمهور رژیم صهیونیستی به ترکیه شد. هرتزوگ از جمله سیاستمدارانی است که به راه حل دو دولتی باور دارد. علاوه بر این حضور هرتزوگ در مقام ریاست جمهوری اسرائیل این فرصت را به اردوغان داده است تا به تفکیک میان دولت-ملت (nation-state) و حکومت (قوه مجریه) اسرائیل بپردازد. و این پیام را به دنیای خارج و به ویژه غرب صادر کند که ترکیه مشکلی با موجودیت دولت اسرائیل نداشته و صرفا منتقد اقدامات ضد فلسطینی دولت های دست راستی در آن رژیم بوده است.

در سفر اخیر از وجود ظرفیت های عمده همکاری در زمینه اقتصادی سخن به میان آمد. و هر دو رهبر از لفظ «شروعی دوباره» برای توصیف روند جدید عادی سازی روابط سخن گفتند. از سال 2008 تاکنون این نخستین سفر یک رهبر صهیونیست به ترکیه است. که نشان گر تغییری قابل تامل در رویکرد سیاست خارجی ترکیه در قبال اسرائیل و برعکس است. اگرچه این سفر بواسطه جایگاه قانونی رئیس جمهور در اسرائیل، سفری سمبلیک است و ما به ازای عملی آن صرفا پس از تایید و همراهی کابینه مقدور خواهد بود، اما این سفر نقطه عطفی در روابط دو طرف خواهد بود.

تاریخچه روابط در دو دهه گذشته

پس از آن که خاورمیانه تبدیل به اولویت مهم سیاست خارجی ترکیه شد، و این کشور بخش مهمی از منافع سیاست خارجی خود را در این منطقه تعریف کرد، انتقاد از اسرائیل و توجه به حقوق ملت فلسطین به یکی از محور های اصلی ادبیات سیاسی رهبران ترکیه بدل شد. این رویکرد در نهایت منجر به مشروعیت زدایی از اسرائیل در رسانه ها و گفتمان سیاسی ترکیه شد. این امر در نهایت شکاف اجتماعی میان ترکیه و اسرائیل را افزایش داد. انتقاد از اسرائیل با استقبال بخشی از رای دهندگان محافظه کار ترکیه ای نیز مواجه شد. حتی در سال های اخیر نیز سران حزب عدالت و توسعه واکنش تندی در قبال دولت های عربی حوزه خلیج فارس که اقدام به عادی سازی روابط با اسرائیل کرده بودند نشان دادند.

روابط ترکیه و اسرائیل پس از حمله نیروهای های اسرائیلی به کشتی کمکی ماوی مرمره در سال 2010 وارد بدترین مرحله خود شد. این وضعیت تا سال 2016 ادامه داشت. در این دوران مخالفت با سیاست های ضد فلسطینی اسرائیل یکی از محورهای عمده شعار و ادبیات سیاسی اردوغان بود. او مخالفت با توسعه طلبی های اسرائیل را بخشی از سیاست رهبری جهان اسلام خود تعریف کرده بود. در سال 2016 و با وساطت اوباما و پس از عذرخواهی نتانیاهو در مورد حمله به کشتی ماوی مرمره، دو کشور اقدام به انتصاب سفیر در پایتخت های یکدیگر نمودند. و روابط سیاسی بصورت محدود و نسبی بهبود یافت. اما با انتقال سفارت آمریکا به قدس شریف و متعاقب آن کشته شدن ده ها فلسطینی در مرز غزه، ترکیه مجددا سفیر خود در تل آویو را فراخواند. این اقدام تفاهم نامه عادی سازی میان ترکیه و اسرائیل که در سال 2016 امضاء شده بود را بی اثر کرد. پس از این تاریخ اسرائیل به سوی گسترش جدی روابط با رقبای ترکیه در شرق مدیترانه (مانند یونان، قبرس و مصر) حرکت کرد. یکی از نقاط اشتراک تمامی این کشورها تلاش برای به انزوا کشاندن ترکیه بود. این کشورها در رسیدن به هدف خود تا حدودی موفق بودند. از سوی دیگر نیز ترکیه در طی این سال ها و برغم مخالفت های اسرائیل به حمایت های خود از حماس ادامه داد. و دفتر این گروه سیاسی در استانبول به یکی از دفاتر فعال حماس تبدیل شد.

اما روابط تجاری دو طرف در طی دهه گذشته برغم کش و قوس های فراوان در عرصه سیاست، بطور مداوم در حال رشد بوده است. از سال 1996 به این سو و با امضای قرارداد تجارت آزاد میان دو طرف، تجارت میان آن دو همواره گسترش یافته است. تا جایی که حجم روابط تجاری ترکیه و اسرائیل در سال 2021 با 36 درصد رشد نسبت به سال قبل از آن، به 5/8 میلیارد دلار رسید. در حال حاضر نیز توسعه مراودات اقتصادی یکی از زمینه های جدی برای گسترش روابط و تعمیق همکاری ها خواهد بود. تا جایی که پیش از سفر هرتزوگ، هیئتی 90 نفره از اتاق صادر کنندگان ترکیه، به سرزمین های اشغالی سفر کرده و زمینه های گسترش تجارت میان دو طرف را بررسی کرده بودند.

تداوم اختلافات و شکل گیری انگیزه برای افزایش همکاری ها

نکته ای که نباید از نظر دور داشت این است که میراث دهه گذشته که آمیخته با تنش و اختلافات جدی میان ترکیه و اسرائیل بوده است به راحتی از میان نرفته و فراموش نمی شود. و یکی از دلایل بی میلی اسرائیل برای عادی سازی روابط سیاسی با ترکیه در یک سال اخیر کاهش وابستگی اقتصادی، سیاسی و دیپلماتیک آن به آنکارا بوده است. در واقع پس از بروز تنش در روابط ترکیه و اسرائیل، رژیم به سوی تقویت روابط با کشورهایی مانند یونان، قبرس و برخی دولت های عربی حرکت کرد و تا حد زیادی خلاء ترکیه را جبران کرد. لذا شکل دهی به اعتماد متقابل میان طرفین امری زمان بر و دشوار خواهد بود. دو طرف در زمینه ایجاد مکانیزم هایی برای مذاکره در باب موضوعات مورد اختلاف و جلوگیری از بروز مناقشات جدید در آینده توافق کرده اند. که خود نشان می دهد که روابط دارای زمینه های بسیاری برای اختلاف است.

سفر هرتزوگ به ترکیه در شرایطی انجام شده است که اسرائیل و ترکیه در زمینه تداوم حمایت های آنکارا از حماس دچار اختلاف اند. و ظواهر امر نشان می دهد که ترکیه تاکنون در زمینه حمایت از حماس عقب نشینی ملموسی صورت نداده است[1]. از سوی دیگر حکومت اسرائیل نیز اقدامات مثبتی در راستای مطالبات ترکیه در مورد راه حل دو کشوری و یا بهبود وضعیت فلسطینیان و شهرک سازی انجام نداده است.

بنظر می رسد که اختلافات موجود و نیز کش و قوس های فراوان‌ در روابط دو طرف در دهه گذشته، آن ها را به سوی اقدامی قابل توجه برای ترمیم اعتماد متقابل سوق داده است. سفر هرتزوگ به آنکارا نیز دقیقا در همین راستا انجام شده و نشان از اراده دو طرف برای تقویت مناسبات، برغم وجود اختلافات دارد. به عبارتی دقیق تر عواملی وجود دارد که دو طرف را به رغم داشتن اختلاف نظرهای قابل توجه به سوی تقویت روابط در عرصه سیاسی سوق داده است. بدون تردید در این میان ترکیه نیازِ به مراتب بیشتری به ترمیم و تقویت روابط سیاسی خود با اسرئیل دارد. بهبود جایگاه تخریب شده ترکیه در غرب و بویژه آمریکا و گسترش مناسبات انرژی با اسرائیل از جمله اهداف عمده ترکیه در زمینه تقویت روابط با رژیم اسرائیل است.

در ماه های اخیر ادبیات ضد اسرائیلی مقامات حزب عدالت و توسعه و رسانه های نزدیک به آن به طرز محسوسی کاهش یافته است[2]. برخی رسانه ها تلاش اردوغان برای آزادی دو گردشگر اسرائیلی متهم به جاسوسی در ترکیه را سیگنال مثبت دیگری برای ترمیم روابط عنوان کرده اند.

 برخی ناظران، رسانه ای شدن آن چه که ترکیه خنثی سازی ترور یک فعال اقتصادی اسرائیلی (که گویا قرار بوده توسط عوامل نزدیک به جمهوری اسلامی انجام شود) می خواند را ارسال پیام حسن نیت به اسرائیل می دانند[3]. همزمانی مشخص شدن تاریخ سفر هرتزوگ به ترکیه و سفر اردوغان به امارات را نیز می توان در پیوند با افزایش همکاری های ترکیه با محور اماراتی و اسرائیلی توصیف کرد[4]. سفر هرتزوگ به ترکیه در شرایطی انجام شد که دو طرف همچنان سفیری در پایتخت های یکدیگر ندارند که خود نشان از عزم تل آویو برای ترمیم روابط با آنکارا است[5]. این که اسرائیل از شرط نانوشته خود در زمینه قطع حمایت ترکیه از حماس دست شسته و دیداری رسمی میان سران دو طرف رخ داده نشان می دهد که اسرائیل نیز برخی منافع ضروری در بازسازی روابط با ترکیه تعریف کرده است. در نگاه اول منافع تجاری بالقوه ای که در فروش گاز اسرائیل به ترکیه و اروپا نهفته قابل توجه است. از سوی دیگر تقویت محوری که میان امارات و اسرائیل در برابر ایران شکل گرفته و در نظم پساآمریکایی خاورمیانه به دنبال مهار ایران است نیز برای رژیم صهیونیستی بسیار مهم است. به نظر می رسد اقدام اعتمادساز آتی طرفین انتصاب سفرا در پایتخت های یکدیگر خواهد بود. که به معنای عادی سازی بیش از پیش روابط دیپلماتیک خواهد بود.

عوامل موثر بر ترمیم روابط

چنان چه در سطور بالا نیز گفته شد برغم پابرجا ماندن بخش مهمی از عوامل اختلاف زا میان آنکارا و تل آویو، دو طرف تصمیم به ترمیم روابط گرفته اند. در این جا به عوامل موثر بر شکل گیری این اراده پرداخته می شود. زمینه های جدیدی از همکاری در عرصه اقتصادی و به ویژه در موضوع فروش گاز اسرائیل به ترکیه به وجود آمده است. ورود گاز از اسرائیل به ترکیه در راستای سیاست تنوع بخشی آنکارا به منابع تامین گاز طبیعی از خارج نیز مرتبط است. ترکیه که از تعلیق حمایت آمریکا از پروژه ایست مد[6] بشدت خشنود است، فرصت برای ایفای نقش خود در انتقال انرژی اسرائیل به اروپا را نیز مغتنم می شمارد.

انصراف آمریکا از حمایت از پروژه ایست مد در نهایت به سود ترکیه بوده و امیدهای آنکارا برای همکاری با اسرائیل برای انتقال گاز شرق مدیترانه به اروپا از طریق ترکیه را افزایش داده است. اگرچه تا به امروز اسرائیل با مصر، یونان و قبرس برای انتقال انرژی به اروپا همکاری کرده، طرف ترکیه ای معتقد است که انتقال گاز اسرائیل به اروپا از طریق ترکیه ارزان ترین و اجرایی ترین مسیر است. چرا که ترکیه، هم از نظر صرفه جویی در مصارف انتقال گاز  و نیز از لحاظ وجود زیرساخت های کافی برای انتقال انرژی به اروپا بهترین گزینه است. بویژه که در حال حاضر اروپا به جایگزین های بیشتری برای کاهش وابستگی به گاز روسیه نیاز دارد. بحران اخیر میان روسیه و اروپا نیز نقش و جایگاه مسیر ترکیه برای انتقال گاز به اروپا را بیش از پیش تقویت کرده است[7]. با این حال نباید از این نکته غافل شد که حتی اگر اسرائیل با پروژه انتقال انرژی از طریق ترکیه موافقت کند، انجام این پروژه به زمان بیشتری نیازمند است. و از سوی دیگر حجم گاز تولیدی اسرائیل در حدی نیست که بتواند تاثیر قابل توجهی در کاهش وابستگی اروپا به روسیه ایجاد نماید. لذا مشارکت مصر نیز در این میان ضروری به نظر می رسد.

کنار رفتن نتانیاهو که نامش با جنگ و توسعه طلبی صهیونیستی عجین شده است، فرصت بیشتری به اردوغان و حکومتش برای ترمیم روابط با اسرائیل عطا کرده است. اساسا چنین شرایطی مجال بیشتری به اردوغان برای توجیه ترمیم روابط در نزد افکار عمومی داخلی می دهد. اسحاق هرتزوگ که ریشه های سوسیال دمکرات داشته و چپ گراست کارنامه بمراتب کم حاشیه تری از نتانیاهو دارد. و فشردن دستان او برای اردوغان کم هزینه تر از فشردن دستان یک رهبر راست افراطی اسرائیلی است. از سوی دیگر نتانیاهو نیز تمایل چندانی به ترمیم روابط با ترکیه اردوغانی نداشت و منتظر کنار رفتن حکومت متمایل به اسلام گرایان در آنکارا بود.

با این حال متغیرهای تاثیر گذار بر مسیر ترمیم روابط میان اسرائیل و ترکیه فراتر از متغیرهای شخصی بوده و عوامل کلان مهمی مانند تحولات منطقه ای و جهانی بر آن تاثیر نهاده است. پس از تحولات بهار عربی اسرائیل در کنار عربستان و امارات وارد رقابت شدیدی با ترکیه شد. در واقع دستور کار ترکیه با کشورهای مذکور در اکثر مناطق دچار تضاد جدی شد. این رقابت نفس گیر در نهایت هزینه های بسیاری بر تمامی طرف ها تحمیل نمود. که یکی از مهم ترین نمودهای آن افزایش معضلات اقتصادی ترکیه و فرسایش توان اقتصاد این کشور در نتیجه سیاست های ستیزه جویانه اردوغان در منطقه بود. انزوا در شرق مدیترانه و نزدیکی میان اسرائیل، یونان، قبرس و مصر عملا ترکیه را از بخش مهمی از تحولات این منطقه منزوی کرد. لذا یکی از تصمیمات ترکیه در سال گذشته تلاش برای خروج از انزوای منطقه ای در شرق مدیترانه بود. در واقع ترکیه می کوشد با نزدیک تر شدن به اسرائیل، امارات و نیز مصر از انزوای منطقه ای در شرق مدیترانه خارج شود. و نیز در رقابت با قبرس و یونان دست بالا پیدا کند. برخی ناظران ترکیه ای امیدوارند که به دلیل ریشه دار نبودن روابط اسرائیل با یونان و قبرس، در صورت بهبود روابط آنکارا و تل آویو، روابط اسرائیل با این دو کشور تعدیل خواهد شد. با این حال بسیاری دیگر از ناظران نیز باور دارند که اسرائیل اتحاد شکل گرفته با یونان و قبرس را براحتی تضعیف نخواهد کرد. امید دیگر وزارت خارجه ترکیه این است که آمریکا مانند دوران جنگ سرد سیاست شرق مدیترانه خود را مبتنی بر همکاری با ترکیه، اسرائیل و مصر بنا نماید و لذا از همکاری ترکیه و اسرائیل در شرق مدیترانه حمایت کند.

ترمیم روابط با اسرائیل بخشی از روند تنش زدایی در روابط خارجی ترکیه در یک سال اخیر بوده است. هدف عمده از این کار از میان برداشتن انزوای سیاسی است که ترکیه در سال های اخیر با آن مواجه بوده است. انزوای سیاسی که با معضلات جدی اقتصادی همراه شده، و جایگاه اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری سال آینده را با چالش مواجه کرده است.

در واقع محدودیت های اقتصادی، تداوم سیاست ستیزه جویانه ترکیه در برابر کشورهایی مانند اسرائیل، امارات و عربستان توجیه ناپذیر کرده است. بسیاری از ناظران تلاش ترکیه برای خروج از انزوای سیاسی و بحران اقتصادی را بزرگترین انگیزه در احیای روابط با اسرائیل می دانند. بدون تردید احیای روابط با اسرائیل و متحدان غرب در منطقه یکی از ضروری ترین اقدامات در راستای ترمیم جایگاه ترکیه در غرب است. در شرایطی که ترکیه یکی از بدترین دوران روابط خود با آمریکا را سپری می کند و از پروژه ساخت اف 35 اخراج شده است، ترمیم روابط با اسرائیل یکی از گزینه های اصلی آنکارا برای بهبود روابط با آمریکا است.

بنظر می رسد ترکیه در مسیر از میان بردن انزوای سیاسی خود در جهت کاهش تنش با کشورهای پیرامون خود حرکت می کند. شاید با مسامحه بتوان ادعا کرد که ترکیه در حال حرکت به سوی اتخاذ سیاستی نسبتا مشابه با سیاستی است که پیش از بهار عربی دنبال می کرد. اما میراث بجا مانده از یک دهه سیاست تهاجمی و سیاست خارجی میلیتاریزه (مانند اشغال نظامی بخش هایی از سوریه و عراق) تغییر پارادایم در سیاست خارجی را دشوار می سازد.

از سوی دیگر در ابعاد بین المللی نیز منطقه شاهد کاهش اقبال آمریکا به خاورمیانه بوده و در نتیجه متحدان منطقه ای آمریکا خود را ناگزیر از ایجاد نظم جدید پسا آمریکایی یافته اند. اگرچه سهم اسرائیل و امارات در ایجاد این نظم جدید عمده تر از ترکیه است، با این حال نزدیکی اخیر ترکیه با این محور نشان از آن دارد که ترکیه نیز تمایلاتی در زمینه نزدیکی به متحدان منطقه ای آمریکا در منطقه خاورمیانه دارد. ترس از خلاء سیاسی در منطقه پس از خروج سراسیمه آمریکا از منطقه و نیز هزینه بالای رقابت های نفس گیر منطقه ای، اسرائیل، محور عربی و ترکیه را به سوی سازش در منطقه سوق داده است. از سوی دیگر سیاست خارجی آمریکا در دوران بایدن رویکرد سخت گیرانه ای در برابر ترکیه و کشورهای عربی مانند امارت و عربستان در پیش گرفته است و نیز به سوی احیای قرارداد هسته ای با ایران حرکت کرده است. تجربه محور عربی، اسرائیل و ترکیه نشان داده که هر گونه قرارداد هسته ای که منجر به تقویت جایگاه منطقه ای و سازوکار اقتصادی ایران شود می تواند به تضعیف منافع این کشورها منجر شود. مانند آن چه که در سوریه مشاهده شد. اسرائیل، امارات و عربستان که از افزایش نفوذ منطقه ای ایران پس از احیای برجام در هراس اند به دنبال جذب ترکیه برای مهار تهران می باشند. چرا که همکاری آنکارا در این زمینه را حیاتی می دانند. ترکیه نیز با وقوف به این نیاز در حال بازی کردن با این کارت است. البته باید اعتراف کرد که ترس ترکیه از احیای برجام در قیاس با امارات، عربستان و اسرائیل کمتر است. چرا که ایران و ترکیه در کنار رقابت های منطقه ای، قابلیت های همکاری های دوجانبه را نیز دارند.

ترمیم روابط با اسرائیل و آینده روابط با ایران

قرارداد ابراهیم و افزایش حضور اسرائیل در مجاورت مرزهای ایران، دغدغه های امنیتی جمهوری اسلامی را افزایش داده است. تحولات اخیر در مرزهای غربی ایران و نیز شمال عراق و حمله موشکی نشان گر بجا بودن دغدغه های مقامات تهران است. حال تقویت روابط همسایه شمال غربی (ترکیه) با دشمن درجه یک ایران بدون تردید برخی نگرانی ها در مقامات امنیتی کشورمان را سبب خواهد شد. بویژه که ایران و ترکیه بر سر موضوعاتی مانند سوریه، و شمال عراق دارای برخی اختلاف نظرها هستند. ترکیه بارها تهدید به اقدام نظامی علیه سنجار در شمال غرب عراق کرده و حشد الشعبی را به پناه دادن به نیروهای پ.ک.ک در این شهر متهم کرده است. موضوع سنجار یکی از مواردی است که ظرفیت بحران آفرینی در روابط ایران و ترکیه را دارد. بدون تردید اسرائیل خواهد کوشید با استفاده از اختلاف نظرها میان ایران و ترکیه زمینه برای افزایش همکاری های امنیتی با ترکیه برای مهار ایران را افزایش دهد. از سوی دیگر کشورهای عربی مانند امارات نیز از قدرت گیری بیشتر ایران و نیروهای نیابتی آن در منطقه هراس دارند و تمایل دارند ترکیه را برای مهار ایران در کنار خود ببینند. برای مثال شاید امارات از باز شدن پای اسرائیل و ترکیه به یمن برای مقابله با حوثی ها استقبال نماید. اگرچه حضور این دو می تواند به معنای سهم خواهی آن ها از امارات و عربستان بوده و نفوذ محور عربی در یمن را کاهش دهد با این حال یکی از گزینه ها برای مهار حوثی ها و ایران در یمن، استفاده از ظرفیت های ترکیه و اسرائیل است. در واقع عدم توجه کافی آمریکا در قبال امنیت امارات و شرکای آن در خلیج فارس و نیز جدی تر شدن تهدیدات حوثی ها، امارات را به سوی تامل بیشتر بر ایجاد محوری با مرکزیت اسرائیل و ترکیه هدایت می کند[8]. محوری که نخستین وظیفه آن مهار و بازدارندگی در برابر ایران است. اگرچه ایده مهار ایران با ائتلافی به رهبری اسرائیل و امارات ایده ای خام است، اما با برگزاری نشست شش جانبه اخیر در سرزمین های اشغالی به نظر می رسد تلاش هایی برای پیاده سازی آن در جریان است.

ترکیه به دنبال خاورمیانه ای است که در آن قدرت ایران از طریق قدرت های دیگر تعدیل شده و ایران تبدیل به قدرت مسلط و هژمون منطقه نگردد. با این همه ترکیه برخلاف اسرائیل و یا برخی پادشاهی های عرب منطقه از بی ثباتی و بحران های جدی داخلی و تغییرات رادیکال در نظام سیاسی در ایران حمایت نمی کند. چرا که از یک سو ایران را شریکی بالقوه در تجارت می بیند و تضعیف قابل توجه حکومت مرکزی در تهران را در تضاد با منافع امنیتی خود در مرزهای شرقی اش می داند. و برخلاف این کشورها رژیم سیاسی در ایران را تهدیدی برای موجودیت خود تلقی نمی کند. و لذا به دنبال تغیر رژیم سیاسی در ایران نیست. نگارنده این سطور باور دارد که اگرچه ترکیه به دنبال احیای روابط با اسرائیل است و تا حدی در همکاری های منطقه ای با محور عربی و اسرائیل جای خواهد گرفت، اما بعید است آنکارا سیاست موازنه خود در منطقه را ترک نماید و رویکردی خصمانه در برابر ایران در پیش گیرد. لذا به نظر می رسد ترکیه در راستای حفظ موازنه در روابط خود با سایر قدرت های منطقه ای حرکت خواهد کرد. عدم مشارکت ترکیه در نشست شش جانبه اخیر موسوم به اجلاس نقب در سرزمین های اشغالی خود گواهی بر رویکرد متوازن ترکیه در منطقه است. اساسا در شرایطی که ترکیه به دنبال تنش زدایی از روابط منطقه ای و بهره گیری اقتصادی از آن است، اتخاذ رویکرد خصمانه در برابر ایران اقدامی متناقض خواهد بود.

به نظر نمی رسد ترکیه به دنبال صدور جوازی برای اسرائیل به منظور استفاده از مرزهای هوایی و زمینی آن برای توطئه علیه ایران باشد. ترکیه به دنبال حفظ و گسترش روابط با ایران بوده و از بدتر شدن روابط خود با تهران استقبال نمی کند. علاوه بر این نباید فراموش کرد که ایران و ترکیه در دهه اخیر تلاش داشته اند در کنار رقابت های منطقه ای مانع از تنزل سطح روابط خود از یک سطح مشخص شوند. لذا بنظر می رسد روابط با ایران به عنوان یک همسایه مهم در حدی برای آنکارا اهمیت دارد که اجازه استفاده از خاک و آسمانش بر علیه ایران را ندهد.

آنکارا همچنان روابط خود با حماس را حفظ کرده، و در برابر درخواست های مصر و امارات برای اخراج برخی سران اخوان از ترکیه مقاومت می کند. علاوه بر این ترکیه همچنان روابط حسنه ای با ایران دارد و اخیرا نیز وزارت خارجه این کشور از احیای برجام و برداشته شدن تحریم های ضد ایرانی حمایت کرده است. تمامی این موارد نشان می دهد که ترکیه هنوز عزمی برای ورود کامل به بلوکی که هدف عمده اش مهار و مقابله با ایران است را ندارد. در واقع منافع ترکیه در منطقه فراترو متنوع تر از آن است که روابط خود با کشورهایی مانند ایران را با رویکرد امارات و اسرائیل تنظیم نماید. در نظر نگارنده ترکیه به گسترش روابط خود با بلوک متحدان آمریکا در منطقه ادامه خواهد داد و در مهار نسبی قدرت ایران در منطقه حمایتِ عمدتا ضمنی خواهد کرد. چرا که از برهم خوردن جدی موازنه منطقه ای به نفع ایران خشنود نخواهد شد. لذا از شکل گیری موازنه ای در برابر ایران و ممانعت از تغییر جدی توازن قوا به سود ایران حمایت خواهد کرد. اما برنامه ای نیز برای برهم زدن روابط با ایران نخواهد داشت.

شاید یکی از نگرانی های محور مقاومت این باشد که ترکیه بخواهد با همکاری با اسرائیل در موضوعاتی مانند سوریه و شمال عراق (که دارای رقابت و اختلاف نظر با ایران است) و حتی قفقاز از کمک اسرائیل برای تضعیف ایران استفاده نماید. جمهوری آذربایجان و نیز اقلیم کردستان عراق حوزه هایی هستند که ترکیه و اسرائیل از منافع مشترک قابل توجهی برخوردارند. گسترش همکاری های این دو در این مناطق محتمل است[9]. علاوه بر این ترکیه ممکن است به دنبال بهره گیری از کارت اسرائیل و لابی یهودی برای اقناع واشنگتن به خروج از شمال سوریه و واگذاری اداره حداقل بخشی از آن به ترکیه باشد.

نتیجه گیری

یکی از بارزترین تغییرات در سیاست خارجی ترکیه در قبال کشورهای منطقه مانند امارات در ماه های اخیر خارج شدن منطق روابط از حالت صفر و یکی و سیاه و سفیدی است. در واقع ترکیه به این نتیجه رسیده است که با کنار نهادن موضوعات مورد اختلاف می توان در زمینه منافع مشترک با این کشورها همکاری کرد. و به جای برجسته کردن موضوعات مورد اختلاف بر موضوعات قابل همکاری و منافع مشترک تاکید کرد. یکی از مصادیق تغییر در پارادایم رابطه با حریفان سابق منطقه ای، دولت امارات است. ترکیه و امارات از سیاست بازی با حاصل جمع صفر که در سال های اخیر دنبال می کردند فاصله گرفته اند. و به دنبال گسترش همکاری ها هستند.

تغییر مشی ترکیه در بحث سیاست های تهاجمی و تجدیدنظر طلب و تعدیل این رویکرد خبر از محدودیت های این کشور در اتخاذ چنین سیاستی دارد. در واقع ترکیه همزمان با معضلات جدی اقتصادی و نیز اختلاف نظر جدی با متحدین غربی اش از توان محدودی در ادامه سیاست های تهاجمی برخوردار است. لذا هزینه های بالای انزوای منطقه ای و ترانس آتلانتیکی در نهایت ترکیه را به سوی اتخاذ رویکرد مصالحه جویانه تر واداشته است. یکی از الزامات هرگونه احیای روابط با غرب نیز ترمیم روابط با اسرائیل است.

در حالی که ترکیه از این بهبود روابط به دنبال منافع اقتصادی، گسترش همکاری ها در زمینه انرژی، و نیز ترمیم جایگاه خود در آمریکا و غرب است، اسرائیل به دنبال تبدیل شدن مجدد ترکیه به شریکی قابل اتکا برای خود است. برای چنین منظوری احیای اعتماد متقابل از بین رفته کاری ضروری خواهد بود. بدون تردید رسیدن سطح روابط و همکاری های ترکیه و اسرائیل به سطوح بالایی که در دهه 90 وجود داشته نیازمند زمان و تعهد طرفین است. اگر طرفین ابتکارعمل های جدی در زمینه همکاری های مختلف داشته باشند ممکن است روابط سیاسی در حال گسترش از تحولات مختلف آتی مانند درگیری احتمالی میان طرف اسرائیلی و فلسطینی آسیب جدی نبیند. اما اگر روابط در چشم انداز پیش رو چارچوبی مبتنی بر ابتکار عمل طرفین در عرصه هایی مانند انرژی را شاهد نباشد ممکن است تحت تاثیر تحولات سیاسی مختلف دچار پستی و بلندی شود.

اگر روند بهبود روابط میان ترکیه و اسرائیل تداوم یابد ترکیه امیدهایش در زمینه کاهش دشمنی ها کنگره آمریکا با خود  تقویت خواهد شد. و احتمال فروش اف 16 های جدید به این کشور افزایش خواهد یافت.

با این حال انتظار بازگشت روابط ترکیه و اسرائیل به سطح روابط امنیتی دهه 90 میلادی انتظاری واقع بینانه نیست. بر سر کار بودن حکومتی با تمایلات اسلام گرایانه مانعی در برابر ارتقا روابط به آن سطح از اتحاد و همکاری است. علاوه بر این در دهه ۹۰ میلادی ترکیه در عرصه تامین تسلیحات نظامی در جهت مقابله با پ.ک.ک وابستگی هایی به اسرائیل داشت. در آن دوران اسرائیل از اجرای کامل تعهدات خود سر باز زد. و در حال حاضر نیز ترکیه دستاوردهای مهمی در زمینه صنایع نظامی به دست آورده و دیگر خبری از آن وابستگی مشاهده نمی شود.

و تا زمانی که حکومت فعلی بر سر کار است اسرائیل انتظار چندانی برای تعطیلی دفتر حماس در استانبول ندارد. اما با ترمیم هرچه بیشتر روابط، رژیم امیدوار است ترکیه فعالیت های دفتر استانبول حماس را محدود نماید.

در نهایت باید خاطرنشان کرد که بجز احتمال بروز تنش های جدی میان طرف فلسطینی و صهیونیستی موانع مهم دیگری نیز بر سر راه بهبود روابط میان ترکیه و اسرائیل وجود دارد. مانند ابهام در زمینه آینده دولت ائتلافی شکننده در اسرائیل، و نیز حضور موثر نیروهای راست افراطی در این دولت و نیز سپهر سیاسی سرزمین های اشغالی. علاوه بر این موارد، حمایت اسرائیل از حرکت های استقلال طلبانه کُردی در منطقه یکی دیگر از موضوعات مورد اختلاف میان اسرائیل و ترکیه است که قابلیت تبدیل شدن به موضوعی بحرانی در روابط را دارد.



[1] اگرچه سفر هرتزوگ نقطه عطفی در روابط دو طرف محسوب می شود اما نمی توان از چرخش کامل ترکیه در باب سیاست معطوف به بحران فلسطین سخن گفت. به ویژه که افکار عمومی ترکیه همدلی قابل توجهی با مردم فلسطین نشان می دهد. اردوغان در دیدار با هرتزوگ بر راه حل دو دولتی تاکید کرده و بر لزوم حفظ حرمت مسجد الاقصی اصرار ورزیده است. بنظر می رسد منظور اردوغان از تاکید بر اهمیت جایگاه تاریخی و دینی قدس و مسجد الاقصی برای مسلمانان، مخالفت با حاکمیت اسرائیل بر کلیت این شهر مقدس باشد. او از لزوم فراهم شدن فضای مناسب برای نهادهای ترکیه ای به منظور افزایش اقدامات بشردوستانه برای فلسطینیان سخن گفت.
[2] اگرچه مقامات حزب سعادت نسبت به ترمیم روابط با اسرائیل اعتراض کرده اند، رسانه های نزدیک به حکومت در رویکردی هماهنگ لحن خود در قبال اسرائیل و روابط آن با ترکیه را تغییر داده اند. و گسترش روابط را در راستای منافع ترکیه و فلسطینیان ترسیم کرده اند. که نشان گر وجود برنامه ریزی حکومت برای ترمیم هرچه بیشتر روابط با اسرائیل است.
[3] رسانه های ترکیه ای مدعی شده اند که میت پس از شناسایی گروهی که زیر نظر ایران به دنبال قتل گٍلر بودند، مراتب را به موساد اطلاع داده است. و در نهایت طی عملیاتی، اعضای گروهی که به ادعای رسانه های ترکیه به دنبال ترور این یهودی ترکیه ای-اسرائیلی بودند دستگیر شده اند. این رسانه ها همچنین مدعی شده اند که گروه دیگری که تحت نظر نهادهای امنیتی ایران به دنبال حذف فیزیکی و یا دستگیری مخالفان جمهوری اسلامی در ترکیه بودند نیز دستگیر شده اند. در میان اعضای این گروه برخی مقامات بروکراتیک ترکیه (از جمله یک دادستان نیز مشاهده می شود.) برخی ناظران ادعا کرده اند که این عملیات ها در نتیجه افزایش همکاری های امنیتی احتمالی میان میت و موساد بوده است. منابع اسرائیلی مدعی شده اند که موساد در دو سال گذشته به جلوگیری از 12 عملیات ترور علیه شهروندان اسرائیلی در ترکیه کمک کرده است. اما نباید فراموش کرد که اخیرا میت مدعی شده بود که یک شبکه جاسوسی اسرائیلی را شناسایی و خنثی کرده است.
برخی ها در ترکیه و غرب مدعی شده اند که آن چه که عملیات ناموفق ایران برای ترور یائیر گلر می خوانند نیز تلاشی از سوی ایران برای ناکام گذاشتن روند بهبود روابط میان ترکیه و اسرائیل بوده است. چرا که کشته شدن یک یهودی  برجسته در خاک ترکیه می توانست انگشت اتهام را به سوی حماس نشانه رفته و با توجه به حمایت ترکیه از حماس، روند عادی سازی روابط سیاسی میان ترکیه و اسرائیل را با مانعی جدی مواجه نماید.
[4] تا زمانی که روابط ترکیه و امارات تیره بود، ممکن بود بهبود روابط با ترکیه برای اسرائیل هزینه آفرین باشد. اما حال با بهبود روابط میان ترکیه و امارات انگیزه های اسرائیل برای ترمیم روابط با ترکیه افزایش می یابد. چرا که در حال حاضر اتحادی سیاسی میان امارات و اسرائیل مشاهده می شود. سفر اردوغان به امارت نشان داد که ترکیه اراده سیاسی قدرتمندی برای عادی سازی کامل روابط با پادشاهی های جنوب خلیج فارس دارد. و لذا می توان انتظار داشت که ترکیه در مسیری حرکت کند که این کشورها مانند سابق تهدیدی از جانب ترکیه احساس نکنند.
[5] در حال حاضر گروهی در اسرائیل معتقد به اهمیت جایگاه ترکیه در منطقه اند و بر لزوم تقویت روابط با این کشور تاکید دارند. اما گروهی نیز با تاکید بر اختلافات مهمی که میان ترکیه و اسرائیل بویژه در دوران حکومت اردوغان بوجود آمده امید چندانی به ترمیم روابط در کوتاه مدت ندراند. 
[6] پروژه انتقال گاز اسرائیل و شرق مدیترانه به اروپا از مسیری غیر از ترکیه، که از آب های مورد اختلاف شرق مدیترانه و یونان عبور می کرد. البته نباید گمان کرد که آمریکا تعلیق حمایت خود از پروژه ایست مد را برای جلب رضایت ترکیه انجام داده است. بلکه آمریکا ترجیح داده توان خود را به حل و فصل معضلات جدی تر خود در شرق دور معطوف بدارد.
[7] اساسا می توان ادعا کرد که جنگ اخیر در اوکراین اهمیت ژئوپلیتیک ترکیه در نزد اروپا و ناتو را بیش از پیش تقویت کرده است. نا گفته پیداست که این جنگ اهمیت راهبردی اسرائیل برای اروپا به دلیل برخورداری از منابع گازی را افزایش خواهد داد.
[8] سفر اردوغان به امارات در شرایطی انجام شد که تقابل میان امارات و حوثی به سطح بالایی رسیده بود. اگرچه انگیزه های اقتصادی این سفر بسیار موثر بوده با این حال موضوعات امنیتی نیز عامل موثر دیگری در گسترش مناسبات میان امارات و ترکیه بوده است. و بسیاری از ناظران یکی از اهداف این سفر را اراسال پیام های مسولانه از جانب ترکیه در زمینه کمک به حفظ امنیت امارات دانستند. ترکیه محتملا خلاء قدرت ایجاد شده در منطقه و تهدید حوثی ها علیه امارات را فرصتی برای افزایش تاثیرگذاری بر معادلات امنیتی منطقه جنوب خلیج فارس می داند. و نیز جلب اعتماد کشورهای عربی جنوب خلیج فارس ضمانت گر ورود دلارهای نفتی به اقتصاد نیمه جان ترکیه خواهد بود. در حداقلی ترین سناریو، ترکیه (برای افزایش حضور در ترتیبات امنیتی جنوب خلیج فارس) می تواند اقدام به فروش پهبادهای بیرقدار 2 به امارات نماید. بنظر می رسد در ماه های آینده سطح همکاری های امنیتی و دفاعی ترکیه و امارت گسترش خواهد یافت.
[9] در حال حاضر نیز همکاری هایی میان ترکیه و اسرائیل در جمهوری آذربایجان وجود دارد.
عضویت
به من پیام بده
guest
0 دیدگاه ها
Inline Feedbacks
View all comments
تهران-چهارراه ولیعصر-قبل از برادران مظفر-پلاک907

مشاور سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

اندیشکده راهبردی «جریان» که فعالیت خود را از سال 1399 برپایه بهره گیری از جمعی از کارشناسان جوان و صاحب نظر در حوزه سیاست خارجی آغاز کرده است، اندیشکده ای خصوصی است که بر روی مسائل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تمرکز دارد. جریان رسالت خود را ارائه تصویری جامع و واقع بینانه مبتنی بر رویکردی دانش بنیان و مسئله محور با هدف بازاندیشی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران قرار داده است.
2763 327 935 98+
info@jaraian.org