از اتحاد تا اختلاف: نگاهی به پیشینه مناسبات رژیم اسرائیل و جمهوری قزاقستان

مقدمه:

ناآرامی‌ها در قزاقستان پس از روزهای پرفرازو‌نشیب اولیه خود و کشته شدن 225 نفر (ازجمله 19 نیروی امنیتی) و 1300 زخمی در جریان درگیری‌ها در مسیر کاهش تنش گام برمی‌دارد؛ با این‌حال موج اعتراضات عمومی در این کشور آسیای‌مرکزی می‌تواند چشم‌انداز امنیت انرژی رژیم‌صهیونیستی و بازار سودآور فروش تسلیحات این رژیم را با مخاطراتی همراه سازد. مروری بر مواضع تل آویو در روزهای اوج گیری بحران در قزاقستان نشانگر آن است که اسرائیل نگران سرنوشت قراردهای خود به ویژه توافقات محرمانه خود با آستانه در حوزه های نفت، امنیت سایبری و نظامی- تسلیحاتی است که در سال 2014 به امضای طرفین رسیده است.

1) روابط سیاسی

روابط اسرائیل و قزاقستان در روزهای نخست اعلام استقلال این جمهوری جداشده از شوری سابق در 10 آوریل 1992 با افتتاح کنسولگری ها آغاز و در ادامه به سطح سفارت ارتقا یافت. لازم به ذکر است گشایش سفارت قزاقستان در تل آویو در می 1996 سبب شد تا این کشور عنوان نخستین سفارت یک کشور آسیای مرکزی در سرزمین های اشغالی را از آن خود سازد.

روابط دیپلماتیک طرفین با سفرهای سال‌های 1995 و 2000 رئیس‌جمهور نظربایف به سرزمین‌های اشغالی و ملاقات‌های ییتصخاک هرتزوگ رئیس جمهور اسرائیل در 1993 و شیمون پرص در سال‌های 1995 (در مقام وزیرخارجه) و 2002 (در مقام معاون نخست وزیر) از آلماتی همراه شد. علاوه بر این سفر بنیامین نتانیاهو در 14 دسامبر 2016 به آلماتی نخستین دیدار نخست وزیر رژیم صهیونیستی از قزاقستان محسوب می‌شد.[1]

در طول دهه 1990 میلادی تل‌آویو نقشی کلیدی در تسهیل مناسبات جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته‌‌ای چون آذربایجان و قزاقستان در جامعه بین‌المللی داشت و این امر به وضوح در پی ریزی مناسبات آلماتی با ایالات متحده و کشورهای غربی نمایان بود. در سمت مقابل قزاقستان نیز کشوری مهم در جهت ایجاد مناسبات رژیم صهیونیستی با یک جمهوری مسلمان در آسیای مرکزی قلمداد می شد.

 اسرائیل همچنین به واسطه همکاری‌های خود در بخش‌هایی چون تربیت نیروی انسانی متخصص در حوزه‌های کشاورزی و آبیاری، بهداشت و سلامت عمومی، دامداری و فناوری نقشی مهم در ارتقای سطح دانش و سرمایه انسانی نیروی کار کشورهای آسیای مرکزی و گذار کشورهای مزبور از اقتصاد سوسیالیستی به اقتصاد بازار داشت. به همین سبب از سال 1992 بسیاری از تجارو لابی‌گران سرشناس اسرائیلی همچون «شائول آیزنبرگ» پیشگام تحکیم مناسبات اقتصادی طرفین شدند.

در همین دوره مقابله و مهار آنچه که خطر اسلام سیاسی برای نظام‌های نوپای سکولار آسیای مرکزی قلمداد می شد زمینه‌ساز فرصتی دیگر برای قزاقستان به منظور بهره‌گیری از تجربیات امنیتی اسرائیل فراهم نمود. خطر ظهور گروه‌های اسلام‌گرایی همچون مبارزان افغان و تاجیک در بحران‌های داخلی این دو کشور، حزب‌التحریر ازبکستان و جنبش اسلامی ترکستان شرقی و جند الخلیفه مقوم همکاری‌های امنیتی قزاقستان با اسرائیل شد.

2) مناسبات اقتصادی

الف) تراز مبادلات تجاری

 مناسبات اقتصادی اسرائیل و قزاقستان با امضای توافق‌نامه همکاری‌های تجاری و اقتصادی در سال های 1998 و 2009 و تشکیل کمیته مشترک اقتصادی-تجاری میان طرفین از نوامبر 2017 شکل رسمی به خود گرفته است.

بنابر آمارهای رسمی اعلان شده از سوی وزارت اقتصاد و صنعت اسرائیل مجموع صادرات اسرائیل به قزاقستان در سال 2020 حدود 121.7 میلیون دلار بوده است که در قیاس با رقم 34.1 میلیون دلاری سال 2019 رشدی 257 درصدی را نشان می‌دهد. 80.6 درصد صادرات اسرائیل به قزاقستان را ماشین‌آلات و ابزارهای الکترونیکی و مکانیکی، 4.8 درصد محصولات کشاورزی و مواد غذایی و 4.4 درصد تولیدات صنایع حمل و نقل تشکیل می‌دهند.[2]

میزان واردات اسرائیل از قزاقستان با کاهشی چشمگیر از رقم 27 میلیون دلار در سال 2019 به 1.4 میلیون دلار در سال 2020 رسیده است. این افت چشمگیر بیش از هر چیز ناشی از کاهش به ترتیب 11 و 15 میلیون دلاری واردات مواد‌معدنی و ماشین‌آلات از این کشور آسیای‌مرکزی است. به‌طور تقریبی 46.5 درصد واردات اسرائیل از قزاقستان را محصولات کشاورزی، 33 درصد فلزات پایه و 12.1 درصد محصولات پالایشی به خود اختصاص داده اند. در مجموع تراز تجاری سال 2020 با افزایش 62 میلیون دلاری در قیاس با سال 2019 به 123 میلیون دلار رسیده است.[3]

2) انرژی

 قزاقستان با داشتن 30 میلیارد بشکه ذخیره نفت در رتبه دوازدهمین صادرکننده عمده نفت در جهان قرار دارد و روشن است که ناآرامی های این کشور تاثیری جدی بر افزایش قیمت انرژی در بازارهای جهانی داشته است و اقتصاد رژیم صهیونیستی نیز از آن متاثر شده است. بنابر تخمین گابریل میچل پژوهشگر انستیتو سیاست خارجی منطقه‌ای (میتویم)، اسرائیل احتمالا 10 تا 20 درصد نفت خود را از قزاقستان تامین می‌کند. این رقم در بهترین حالت به 25 درصد قابل افزایش است. ذکر این نکته ضروری است که در سال‌های اخیر اسرائیل با ادعای ملاحظات امنیتی اطلاعات مربوط به منابع واردات نفت خود را به‌صورت کامل اعلان نکرده‌است، اما گزارش‌های دو پالایشگاه بزرگ اسرائیل نشانگر آن است که دریای خزر و سیاه دو منبع مهم وارادات نفت از سوی قزاقستان و کشورهای آسیای مرکزی به بازار انرژی مدیترانه و اسرائیل بوده‌اند.[4] گفته می شود آذربایجان، قزاقستان و روسیه سه منبع اصلی واردات نفت رژیم اشغالگر را به خود اختصاص داده اند.

3) حجم سرمایه‌گذاری های خارجی

با فروپاشی اتحاد‌جماهیر‌شوروی و اعلان استقلال کشورهای آسیای‌مرکزی از جمله قزاقستان، بسیاری از تجار اسرائیلی، این کشور را به‌مثابه بازاری بالقوه جذاب برای سرمایه‌گذاری‌های خویش یافتند. شرکت‌های بزرگ اسرائیلی همچون «نتافیم»[5] و «گروه تاحال»[6] از دهه 1990 میلادی با هدف مدیریت پروژه‌های کلان اقتصادی همچون آبیاری مزارع کشاورزی، بیان زدایی، نفت و پتروشیمی به قزاقستان پای گذاشتند.

در حدفاصل سال‌های 1993 تا 2006 میلادی اسرائیل نزدیک به 300 میلیون دلار در بخش‌های مختلف اقتصادی قزاقستان سرمایه‌گذاری نمود. این در حالی بود که میزان سرمایه‌گذاری‌های قزاقستان در سرزمین‌های اشغالی از 50 میلیون دلار فراتر نمی‌رفت.[7] براساس پیمایش انستیتو صادرات اسرائیل در سال 2009 میلادی 52 شرکت اسرائیلی در قزاقستان فعالیت می‌کردند. این رقم در سال 2011 به 176 و در 2012 به 190 شرکت رسید که ارزش حداقل صادرات هریک از آنها بیش از 10.000 دلار بود. مهم‌ترین سرمایه‌گذاری‌های اسرائیل در بخش‌های غیرانرژی، صنعت مخابرات و ارتباطات بود که با مشارکت شرکت‌هایی چون «آلواریون»[8]، «شبکه ماهواره‌ای گیلات»[9]، «ورینت سیستم»[10]، «شبکه تله‌دیتا»[11] و «تادیران‌تلکام»[12]صورت‌پذیرفت.[13] منابع ‌خارجی مدعی‌اند که تنها در سال 2012 شرکت‌های اسرائیلی بیش از 150 میلیون دلار در صنایع قزاقستان سرمایه‌گذاری کردند که بیشتر آن از طریق گروه «لو لوایف»[14]، «اورمات تکنولوجیز»[15]، «شرکت مهندسی با مسئولیت محدود باتمن»[16]، [17]Superior Cable و سرمایه‌گذاری‌های مستقیم بود.[18] در همین راستا در سال 2007 میلادی بانک کارگران (هپوعلیم) اسرائیل یک خط اعتباری را برای بانک «توران‌عالم»[19] قزاقستان اختصاص داد تا بدین‌شکل مبادلات‌تجاری 85 درصد از قراردادهای صادراتی میان‌مدت و درازمدت تجار اسرائیلی به قزاقستان تسهیل شود.[20]

سرمایه‌گذاری‌های سودآور در کشورهای آسیای‌مرکزی در سال‌های اخیر به حلقه سیاستمداران اسرائیلی نیز کشیده شده است و برای مثال «ایهود اولمرت» نخست وزیر اسبق رژیم صهیونیستی با مشارکت «یوال رابین» (فرزند آخر ییتصخاک رابین نخست وزیر سابق این رژیم) و همراهی کارآفرین قزاق «کنس راکشیف» یک صندوق سرمایه‌گذاری در بخش استارتاپ راه‌اندازی کرده‌است.[21] راکشیف (الیگارش نزدیک به تیمور کولیبایف و کریم ماسیموف) در سال 2012 میلادی مبلغ 20 میلیون دلار را در «موبلی»[22] پلتفورم رسانه اجتماعی اسرائیلی با هدف اشتراک‌گذاری تصاویر و ویدئو سرمایه‌گذاری کرد و عضو هیات‌مدیره آن شد.[23]

برآورد دانیل تارتاکوفسکی مدیر اجرایی شورای تجاری اسرائیل-قزاقستان حاکی از آن است که در حال حاضر 140 کمپانی اسرائیلی ثبت شده در قزاقستان مشغول به فعالیت می‌باشند که عمدتا در حوزه‌های کشاورزی، صنایع دارویی و درمانی، انرژی و عمرانی مشارکت دارند. گفته می‌شود مجموع سرمایه‌گذاری‌های حال حاضر اسرائیل در قزاقستان بالغ بر 220 میلیون دلار است.[24]

البته همکاری‌های اقتصادی میان تل‌آویو و آستانه در همین سطح محدود نمانده است. برای مثال در سال 2017 میلادی گروه آرنا (تحت مالکیت ژاکی‌ بن‌زاکن و آوراهام ننیکیشویلی پروژه ساخت مجتمع مسکونی به مساحت 450.000 متر مربع را در قزاقستان عهده‌دار شد. این پروژه در سال 2029 میلادی به بهره‌برداری خواهد رسید.[25] در سال 2018 میلادی نیز بورس تل‌آویو موفق شد تا در اولین قرارداد بین‌المللی خود مسئولیت ارائه خدمات مشاوره به یک بورس خارجی یعنی بورس قزاقستان را پذیرا شود. از آنجا که سامانه مبادلات بورس تل‌آویو و قزاقستان هر دو از یک نسخه نرم‌افزاری نزدک بهره‌مند هستند، بورس تل‌آویو پذیرفت تا خدمات مشاوره‌ای لازم را به همتای قزاق خود ارائه دهد.[26]

با وجود سرمایه‌گذاری‌های گسترده شرکت‌های اسرائیلی در بازار این کشور آسیای‌مرکزی به‌نظر می‌رسد در طول یک دهه اخیر از میزان جذابیت بازار قزاقستان برای تجار و سرمایه گذاران اسرائیلی کاسته شده است. برای نمونه از میان 120 تاجری که شیمون پرص را در سفر سال 2009 به قزاقستان همراهی کردند هیچ‌یک بعدها حاضر به سرمایه‌گذاری در قزاقستان نشد. به باور تارتاکوفسکی علی‌رغم حضور قدرتمندانه اسرائیل در ساختار اقتصادی قزاقستان در سال‌های آغازین دهه 1990 میلادی، ساختار رقابتی شده سال‌های اخیر این کشور سبب شده تا از میزان جاذبه بازارهای مالی قزاقستان برای تجار اسرائیلی کاسته شود، به ویژه از آن رو که سرمایه‌گذاری‌ها عمدتا بلندمدت و متکی بر به کارگیری نیروی کار بومی این کشور است. علاوه بر این تفوق زیرساخت‌های صنعتی و ماشینی بازمانده از عصر شوروی سابق اکوسیستم اقتصادی قزاقستان را در برابر تغییرات ساختاری کلان و پذیرش الگوهای مدرن دچار مشکل ساخته است. برای مثال «شائول آیزنبرگ»  و «گروه تجاری اسرائیل» در دهه 1990 فعالیت‌های متعددی در بخش‌های مختلف صنایع کشت کتان در قزاقستان و ازبکستان برعهده داشتند. این گروه حتی در پایان سال 1992 قراردادی 160 میلیون دلاری با هدف آبیاری 200.000 هکتار از زمین‌های جنوب شهر «شیمکنت» به امضا رساند. آیزنبرگ سپس قراردادهایی به ارزش دو میلیارد دلار با دولت قزاقستان منعقد نمود اما پس از چندی دریافت که قزاقستان تا پذیرش تکنولوژی آبیاری اسرائیل در مزارع کشت کتان خود فاصله زیادی دارد و از ادامه همکاری بخش خصوصی اسرائیل با دولت قزاقستان انصراف داد. در همین راستا در سال‌های اخیر «آژانس همکاری توسعه بین‌الملل وزرات خارجه اسرائیل»[27] به شدت در امر ارتقای توانمندی‌های نیروی کار محلی قزاقستان به‌ویژه در بخش کشاورزی و پزشکی اهتمام دارد.[28]

چالش دیگر پیش‌روی تجار اسرائیلی از بین‌رفتن قدرت تنفذ و انحصارگری آنها در مناسبات اقتصادی بین‌المللی قزاقستان در قیاس با سال‌های نخست دهه 1990 میلادی است. در حقیقت ظهور طبقه‌ای نوین از تجار جوان و ثروتمند قزاق که اکنون به زبان انگلیسی نیز تسلط دارند سبب شده تا به تدریج از نقش تجار اسرائیلی در امر لابیگری و تسهیل معاملات مالی قزاقستان با شرکت‌های اروپایی و آمریکایی کاسته شود. در نتیجه سرمایه‌داران اسرائیلی برخلاف گذشته دیگر خود را واجد هیچ مزیت و برتری ویژه‌ای در بازار اکنون رقابتی‌شده قزاقستان قلمداد نمی‌کنند.

ب) روابط فرهنگی

جامعه یهودیان قزاقستان دارای ریشه هایی برآمده از سرزمین گرجستان و یهودیان بخارایی است که عمدتا خصلتی سنت گرا و محافظه کار دارند. جامعه یهودیان آلماتی بزرگترین تجمع جمعیتی یهودیان در این کشور را به خود اختصاص داده اند. جامعه قزاقستان به رغم غلبه جمعیتی مسلمانان در این کشور رویکرد روادارانه‌ای در قبال سایر گروه‌های مذهبی به ویژه یهودیان داشته و برخلاف جوامع دیگر نشانه‌ای از گرایشات یهودستیزانه در میان شهروندان آن دیده نمی‌شود. در ماه سپتامبر سال 2004 میلادی، حاخام ارشد یهودیان اشکنازی اسرائیل، «ربی یونا متزگر» به نمایندگی از سازمان طلیعه داران یهود به پاس ارتقای فرهنگ تساهل میان فرهنگ‌ها و ادیان جایزه «ابن میمون» را به رئیس جمهور نورسلطان نظربایف اهدا نمود.

در مجموع 8 کنیسه در این کشور به ثبت رسیده است. مهم‌ترین کنیسه یهودیان در قزاقستان با نام «بیت مناخم» در سال 1994 در 3 مایلی شمال غربی مرکز شهر آلماتی و در نزدیکی قبرستان «لوی ییتصخاک شنیرسون» (رهبر جنبش خباد) بنا شد. لازم به ذکر است که قاسم ژومارت توکایف در سال 2020 میلادی این کنیسه را در فهرست میراث ملی قزاقستان قرار داد. علاوه بر کنیسه فوق، یک کنیسه مهم دیگر نیز در مرکز شهر آلماتی در حال ساخت است که هنوز به بهره برداری نرسیده است.[29]

ج) همکاری بخش درمان- بهداشت

به‌طور معمول مراکز درمانی سرزمین‌های اشغالی سالانه پذیرای بخش قابل‌توجهی از شهروندان قزاق هستند که خواهان طی مراحل درمانی خود در مراکز مزبور هستند. به گفته الیاهو تاسمن سفیر اسبق اسرائیل در آلماتی، 40 درصد شهروندان قزاق با هدف اخذ خدمات درمانی و یا مراقبت‌های پزشکی پیشرفته در دوران نقاهت به سرزمین های اشغالی سفر می‌کنند و در مقابل بسیاری از جراحان اسرائیلی با هدف بهره‌گیری از تجربیات عملی‌شان به قزاقستان دعوت می شود. چهره‌هایی چون نورسلطان نظربایف رئیس‌جمهور سابق و سرگی ترشچنکو نخست‌وزیر اسبق از جمله مقام‌های برجسته سیاسی هستند که با هدف معالجات پزشکی به سرزمین‌های اشغالی سفر کرده‌اند.

 در سال 2006 نیز با انتشار خبر شیوع ویروس ایدز در میان بیش از 100 کودک قزاق، اسرائیل کارزار «عملیات دوستی» را با هدف ارسال تیم‌های پزشکی به این کشور و اعزام کودکان واجد شرایط به سرزمین‌های اشغالی به منظور ادامه روند درمانی کلید زد. همچنین پس از شیوع پاندمی کرونا در سطح جهان، کمپانی Aid Genomics اسرائیل کیت‌های تست کرونا را به صورت رایگان به قزاقستان اهدا کرد. تجهیزات این مجموعه در شهر شیمکنت مستقر و نصب گردیده و کار آموزش نیروهای بومی با همکاری این کمپانی اسرائیلی و مرکز ملی علوم قزاقستان (NCE) در حال انجام است.[30]

د) روابط امنیتی-دفاعی

 قزاقستان یکی از مقاصد مهم صادرات تسلیحات اسرائیلی قلمداد می‌شود. اگرچه متن توافقات امنیتی-دفاعی غالبا به کلی محرمانه بوده و هیچ‌گاه منتشر نشده‌اند اما گفته می‌شود که قراردادهای مزبور دارای اهمیتی راهبردی هستند. بنابر گمانه‌زنی‌ها بخشی از توافقات سال‌های اخیر شامل فروش تسلیحات و وسائل ضدشورش، پهپادهای بدون سرنشین، راکت‌های نقطه‌زن، شبیه سازها، سیستم‌های فرماندهی و کنترل، وسائل پیشرفته مخابراتی و سیستم‌های رادار هوایی به ارتش و پلیس قزاقستان توسط کمپانی‌های اسرائیلی فعال درحوزه نظامی-دفاعی بوده است.

اگرچه حجم خریدهای تسلیحاتی قزاقستان از رژیم‌صهیونیستی در قیاس با کشورهای دیگر استقلال‌یافته از شوروی همچون آذربایجان بسیار اندک می‌نماید، اما ثروت‌اندوزی هنگفت این کشور به‌واسطه درآمدهای عظیم نفتی، قزاقستان را به بازاری جذاب برای فروش تسلیحات اسرائیلی مبدل ساخته است.

در همین راستا قزاقستان از سوی آژانس همکاری دفاعی و صادرات تجهیزات دفاعی وزرات دفاع اسرائیل (SIBAT) به عنوان شریک بالقوه معرفی شده است. در سال‌های اخیر شرکت‌های اسرائیلی همچون Elbit، صنایع هوافضای اسرائیل و صنایع دفاعی همچون Gilat Satellite Networks در نمایشگاه صنایع دفاعی قزاقستان (KADEX) در شهر آستانه شرکت کرده‌اند.[31]

در دهه گذشته میلادی صنایع نظامی اسرائیل (IMI) همکاری های خود را با مجموعه صنعتی PZTM  قزاقستان- بزرگترین شرکت پیشتاز در صنایع سنگین و صنایع دفاعی - با هدف توسعه سیستم های شلیک راکت «نیزه» در شهر پتروپاولوسک آغاز کرده است. سیستم نیزه برگرفته از سیستم چندکالیبره LYNX اسرائیل است. صنایع نظامی اسرائیل همچنین در توسعه انواع راکت‌ها همچون راکت‌های سبک توپخانه‌ای 160 میلی‌متری (با برد متوسط 45 کیلومتری) و راکت‌های 360 میلی‌متری «اکسترا» با قزاقستان همکاری داشته است. علاوه بر این، دو کمپانی Verint Systems و NICE اسرائیل تجهیزات مانیتورینگ خویش را به قزاقستان فروخته‌اند. همچنین شرکت فناوری «بیت آلفا» - که به یک کیبوتص به همین نام در سرزمین‌های اشغالی تعلق دارد - در دهه گذشته میلادی 17 خودروی ضدشورش را به قزاقستان واگذار کرده است.[32] در سال 2008 میلادی Soltam  و البیت توافقی سه جانبه را با مشارکت دولت قزاقستان به‌منظور همکاری مشترک با هدف توسعه سیستم‌های توپخانه‌ای با پلاتفورم فرماندهی و کنترل واحد به امضا رساندند. در نتیجه تعمیق همکاری‌های دفاعی و امنیتی طرفین، اسرائیل موفق شد تا دو ماهواره «عاموس 5» و «عاموس 4» خود را به ترتیب در دسامبر 2011 و مارس 2013 از پایگاه فضایی بایکونور قزاقستان به فضا پرتاب نماید. صنایع نظامی قزاقستان همچنین سرمایه‌گذاری‌های مشترکی با شرکت البیت اسرائیل با هدف توسعه تجهیزات ارتباطی و شبیه‌سازی داشته است و از می 2020 نیز یک کارخانه صنایع هوافضای قزاقستان تولید پهپادهای غیرمسلح را زیر نظر شرکت البیت آغاز کرده است.[33]

روابط امنیتی و دفاعی تل آویو-آستانه البته با فرازونشیب‌هایی نیز همراه بوده است. برای نمونه در آوریل سال 2009 کمیته امنیت ملی قزاقستان مدعی شد که وزیر دفاع این کشور سیستم‌های دفاعی و سلاح‌هایی معیوب به ارزش 82 ملیون دلار از شرکتی اسرائیلی خریداری کرده‌است. منابع اسرائیلی رقم واقعی این قرارداد را 30 میلیون دلار اعلان داشتند. این پرونده در ادامه به بازداشت «قاضی مراد میرمانو» معاون وزیردفاع این کشور و «بوریس شینکمن» تاجر و نماینده وزارت دفاع اسرائیل به جرم فساد منتهی شد.[34] تنها پس از سفر ژانویه 2014 «عادل‌بیک ژاکس‌بیکوف» به تل‌آویو بود که طرفین بار دیگر همکاری‌های نظامی خود را از سر گرفتند.

در مجموع می توان گفت به‌رغم کیفیت بالای تسلیحات اسرائیلی، تل آویو به‌منظور حضور در بازار تسلیحات نظامی قزاقستان با رقبایی جدی چون روسیه، چین و کشورهای عضو ناتو در حال رقابت است که غالبا از نفوذ سیاسی بیشتری بر دولت قزاقستان نیز بهره مند هستند.

ه) مولفه ایران در روابط تل‌آویو-آستانه

برای دهه های متمادی قزاقستان به مثابه یکی از کانال های تبادل پیام میان ایران و رژیم صهیونیستی عمل می‌کرده است. برای مثال شخص رئیس‌جمهور نظربایف در زمان دستگیری 13 یهودی ایرانی به جرم جاسوسی برای اسرائیل در سال 1377 واسطه پیام مقامات رژیم صهیونیستی برای ایران به منظور آزادی این افراد و تسهیل امکان ترک کشور توسط متهمین به مقصد سرزمین‌های اشغالی بود. نظربایف همچنین بارها در دیدار با مقامات عالی‌رتبه کشورمان خواهان تعیین وضعیت «یان آراد» خلبان ناپدیدشده رژیم صهیونیستی در لبنان شد. وی همچنین در زمان اسارت گیلعاد شالیط نظامی ارتش رژیم صهیونیستی توسط حماس (در حدفاصل سال‌های 2006 تا 2011) خواستار مساعی جمیله تهران به‌منظور آزادی وی شده بود.

قزاقستان همچنین به دلیل قرارگرفتن در دایره کشورهای پیرامونی جهان اسلام در قضیه فلسطین از حامیان راهکار دو دولتی به شمار می‌رود و برخلاف مواضع جمهوری اسلامی ایران مکررا مخالفت خویش را با نابودی اسرائیل اظهار و بر تعهد خود نسبت به امنیت این رژیم تاکید داشته است.[35] در همین راستا آلماتی در زمان برگزاری نشست سران اکو در تهران در سال 1996 میلادی در اعتراض به درخواست ایران مبنی بر درج  بندی در بیانیه پایانی این نشست که در آن از کشورهای آسیای مرکزی خواسته شده بود تا روابط خویش را رژیم صهیونیستی قطع نمایند، تهدید به ترک اجلاس نمود.

در این بین یکی از موارد عمده اختلاف نظر میان آستانه و تل آویو را می‌بایست پرونده هسته ای ایران دانست؛ چرا که این کشور در قبال موضوع فوق رویکرد موازنه گرایانه‌ای در پیش گرفته است. مقامات قزاق ضمن حمایت از برنامه صلح آمیز هسته ای ایران بر ضرورت توقف آنچه که برنامه غنی سازی ایران با اهداف نظامی می خوانند، تاکید دارند. نظربایف در جریان سفر سال 2009 شیمون پرص به قزاقستان ادعاهای مقامات اسرائیلی درباره فروش اورانیوم توسط کشورش به جمهوری اسلامی را رد کرد و خواهان حل پرونده هسته ای ایران از طریق راهکارهای دیپلماتیک شد. در همین راستا آلماتی در فوریه و آوریل 2013 میزبان دو دور رایزنی های ایران و کشورهای 1+5 بود و همزمان از سوی آژانس بین المللی انرژی اتمی خواستار میزبانی بانک اورانیوم غنی سازی شده با خلوص پایین شد.

میزبانی قزاقستان از گفتگوهای دولت سوریه و مخالفان در قالب پلتفورم آستانه از زمره دیگر موضوعات اختلافی این کشور با رژیم صهیونیستی به شمار می رود؛ چرا که تل آویو این اقدام دولت توکایف را به مثابه مشروعیت بخشی به نظام بشار اسد در سطح بین المللی و همسویی با جمهوری اسلامی ایران قلمداد می کند.

ی) تل‌آویو و اعتراضات ژانویه 2022 قزاقستان

از زمان آغاز اعتراضات سیاسی در آلماتی در ژانویه 2022 رژیم صهیونیستی مواضعی مبهم و محتاطانه را در قبال این بحران اتخاذ کرده است. کشته شدن یک تبعه 22 ساله این رژیم به نام لوان کوگاشویلی در جریان روزهای نخست ناآرامی در مرکز آلماتی سبب شد تا وزرات خارجه رژیم با انتشار بیانیه ای این خبر را تایید نماید.[36] این وزارت‌خانه خارجه در مرحله بعد و با تاخیری چند روزه با انتشار یک بیانیه و با لحنی بی‌طرفانه صرفا ابراز امیدواری کرد که ثبات و آرامش هرچه زودتر به قزاقستان بازگردد. از جمله دلائل مواضع محتاطانه تل‌آویو در واکنش به اعتراضات اخیر در قزاقستان می‌توان به ابهام حول ماهیت و کنشگران و ابعاد پشت پرده این اعتراضات اشاره نمود. علی‌رغم آنکه هسته اولیه معترضین به بهانه واکنش به افزایش قیمت سوخت در این کشور شکل گرفته است، اما به باور تحلیل‌گران سرزمین‌های اشغالی نمی‌توان تبیین دقیقی از ریشه های این جنبش و کنشگران اصلی این اعتراضات برشمرد. عدم رضایت نخبگان سیاسی و اقتصادی قزاقستان از روند گذار قدرت از نظربایف به توکایف در طول سال‌های گذشته، نقش احتمالی اسلام‌گرایان در تلاش برای سرنگونی یک نظام سکولار متاثر از تحولات ماه‌های اخیر افغانستان و در نهایت مداخله روسیه در صحنه تحولات جاری این کشور مهم‌ترین گمانه‌زنی‌ها حول علل و ریشه‌های ناآرامی‌های اخیر آلماتی قلمداد می‌شوند.[37]

• علل و عوامل شکل گیری اعتراضات ژانویه 2020 قزاقستان

در فرضیه نخست و از نگاه برخی تحلیل‌گران سرزمین‌های اشغالی، نارضایتی حاکم در میان حلقه نخبگان وفادار به نظربایف و یا به اصطلاح «دولت ژرف» مستقر در قزاقستان و احساس عدم اعتماد نسبت به توکایف پیشران اعتراضات اخیر بوده است. در این بین برخی از همکاری پنهان نظربایف و اسرائیل به منظور سرنگونی دولت توکایف خبر می‌دهند، به ویژه از آن رو که عصر طلایی تحکیم مناسبات آستانه-تل آویو عملا از زمان کنار‌رفتن نظربایف از قدرت عملا متوقف شده است.

 در این میان افشای خبر همکاری‌های گروه NSO رژیم صهیونیستی با مقامات قزاق در پرونده جنجالی نرم افزار پگاسوس در جولای 2021 (مرداد 1400) پرده از ابعاد پنهان همکاری‌های طرفین پرده داشته است. هاآرتص در گزارشی در ژانویه 2022 اعلان داشت که سه نفر از چهار مخالف سیاسی قزاق از جمله اعضای گروه اپوزیسیون «بپاخیز قزاقستان»[38] از اواخر نوامبر 2021 پیام‌های هشدارآمیزی را از شرکت اپل مبنی بر نفوذ این نرم افزار جاسوسی به تلفن‌های همراه‌شان دریافت کرده بودند. دستگاه‌های مزبور از ژوئن 2021 آلوده به این بدافزار بوده‌اند.[39] در همین راستا کنسرسیوم بین‌المللی روزنامه‌نگاران نیز در گزارشی ابراز داشت که بیش از 2000 مورد از مجموع50000 قربانی نرم افزار پگاسوس قزاق بوده اند که در این میان نام افرادی چون رئیس جمهور قاسم ژومارت توکایف و مختار آبلیازوف (مدیر اسبق بانک توران‌عالم و اصلی‌ترین مخالف نورسلطان نظربایف) و حتی کنس راکشیف، الیگارش قزاق نیز به چشم می‌خورد.

مناسبات شخصی قوی نظربایف با دولتمردان رژیم‌صهیونیستی حتی در دوره ترک داوطلبانه قدرت توسط وی، احتمالا یکی از پیشران‌های تداوم همکاری‌های امنیتی- اطلاعاتی تل‌آویو و نظربایف و حلقه نزدیکان وی (از جمله کلموخانبت قاسم‌اف[40]، تالگات مختارف[41] و کریم ماسیموف[42]) با هدف کنترل بر توکایف و فرایند گذار قدرت در این کشور قلمداد می‌شود. از همین رو می‌توان نتیجه گرفت که ناتوانی دولت ژرف نظربایف در خلع توکایف از قدرت تا بدین لحظه، احتمالا مقوم مواضع محتاطانه تل‌آویو در قبال تحولات اخیر قزاقستان بوده است.

اما در فرضیه دوم ادعای توکایف مبنی بر نقش شبه‌نظامیان افغانستان و خاورمیانه در ظهور اعتراضات اخیر کشورش می‌تواند موجد این گزاره باشد که مقامات رژیم صهیونیستی همان‌طور که در بیانیه وزارت خارجه خود نیز منعکس داشته‌اند تداوم آرامش و ثبات در یک کشور اسلامی اما واجد نظام سیاسی سکولار را حائز اهمیت می‌دانند. این مسئله با در نظرداشتن امنیت جامعه یهودیان مقیم قزاقستان به ویژه در آلماتی اهمیت مضاعفی می‌یابد. در همین راستا و همزمان با تشدید ناآرامی‌ها در قزاقستان، دولت این کشور با هدف حمایت از اماکن مذهبی یهودیان دستور تعطیلی موقت تمامی 8 کنیسه این کشور را صادر کرد. همچنین «یشائیا کوهن» ربی ارشد یهودیان قزاقستان (از شاخه جنبش خباد-لویاویج) ضمن اعلان بی‌طرفی جامعه یهودیان در قبال بحران اخیر این کشور ابراز امیدواری کرد تا آرامش هر چه سریع‌تر بر قزاقستان حکم‌فرما شود. به‌نظر «زئو لوین» رئیس واحد تحقیقات یهودیان انستیتو «ید بنی زوی» اورشلیم و کارشناس آسیای مرکزی نیز تجربه همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان و یهودیان در قزاقستان احتمال حمله و تخریب میراث یهودی در آلماتی و یا بروز رفتارهای یهودستیزانه نسبت به جامعه یهودیان را در جریان ناآرامی‌های اخیر بسیار اندک ساخته است. علاوه براین پیوند مستحکم خانواده‌های یهودی-قزاق با دولت به ویژه در امر تجارت سبب می‌شود که آنها به‌طور بالقوه حامی نظام سیاسی توکایف باشند و از اعتراضات حمایتی به عمل نیاورند.

در قالب این سناریو می‌توان گفت برخلاف فرضیه نخست، رژیم صهیونیستی بر تثبیت اوضاع سیاسی در قزاقستان در مسیر تامین منافع راهبردی خویش اصرار دارد. علاوه بر این تحولات امنیتی ناشی از تسری پیامدهای امنیتی بحران افغانستان به کشورهای آسیای مرکزی می‌تواند موجبات تقویت همکاری‌های تل‌آویو-آستانه به ویژه در حوزه های امنیتی، اطلاعاتی، نظامی و ضدتروریسم را به همراه داشته باشد.

در نهایت در چارچوب فرضیه سوم می‌توان رقابت‌های قدرت‌های منطقه‌ای به ویژه مداخلات احتمالی روسیه در تحولات اخیر قزاقستان را به مثابه یکی از علل حقیقی وقوع و تشدید این بحران قلمداد نمود. تامل در ابعاد سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی قزاقستان از آن رو حائز اهمیت است که در سایه تحولات نظام بین‌الملل به ویژه تشدید بحران در مناسبات پکن-واشنگتن، قزاقستان به یکی از حوزه‌های راهبردی رقابت میان چین، روسیه و آمریکا تبدیل شده است. علاوه بر این ظهور رگه‌های ترک‌گرایی از زمان به قدرت رسیدن توکایف در قزاقستان می‌تواند حساسیت روسیه و چین را نیز به دنبال خود داشته باشد. این مسئله به ویژه پس از تبدیل «شورای همکاری کشورهای ترک زبان» به «تشکیلات ترک زبان» و تلاش برای برجسته‌سازی ارزش‌های ملی-قومی قزاقی با ابزارهایی چون تک زبانه اعلان‌کردن این کشور و ترویج نوشتار لاتین به جای روسی اهمیت مضاعفی می‌یابد. در این بین تل‌آویو به صورت سنتی از اصولی مبتنی بر موازنه‌گرایی در معادلات آسیای مرکزی بهره می برد. در سال‌های پس از فروپاشی شوروی، اسرائیل در کنار تلاش برای گسترش دایره نفوذ خود در آسیای مرکزی از برتری ترکیه با هدف مهار قدرت کنشگری ایران در این منطقه حمایت می‌کرده است و تحکیم پایه‌های هویت ترکی در این منطقه را به مثابه ابزار فشاری کارآمد در برابر نفوذ فرهنگی و تمدنی ایران قلمداد می‌کرده است. این برآورد به ویژه با درنظر داشتن تلاش‌های هفته‌های اخیر تل آویو و آنکارا به منظور تسریع روند تنش‌زدایی و احیای روابط دیپلماتیک اهمیت مضاعفی می‌یابد.

 از سوی دیگر به چالش کشیده شدن نفوذ سنتی مسکو در آسیای مرکزی به ویژه قزاقستان در کنار حمایت‌های علنی تل آویو از کیف در قبال بحران روسیه-اوکراین می‌تواند بحران قزاقستان را نیز به مثابه ابزار جدید چانه‌زنی رژیم اشغالگر با هدف ایجاد تغییر در مواضع خاورمیانه‌ای روسیه به ویژه در قبال پرونده سوریه و همکاری‌های تهران-مسکو خاصه در پرونده هسته‌ای ایران مبدل سازد. از این رو حمایت از مخالفین و جریان‌های تغییرطلب در قزاقستان می‌تواند در پی‌ریزی محور اسرائیل-ترکیه- قزاقستان به مثابه متحدین منطقه‌ای در برابر جمهوری اسلامی ایران و روسیه عمل نماید.

جدول 1) نحوه کنشگری رژیم صهیونیستی در قبال بحران ژانویه 2022 قزاقستان براساس سناریوها

از میان فرضیات مطرح شده فوق به نظر می رسد گزینه نخست از قوت تحلیلی بیشتری در قیاس با دو فرضیه دیگر فوق الذکر برخوردار است. به نظر می‌رسد نگرانی ها در قزاقستان از روند انتقال قدرت در دوران پس از کناره گیری نظربایف از قدرت از یک سو، و کاهش چشمگیر مراودات سیاسی و اقتصادی آستانه- تل آویو در دوران توکایف در قیاس با گذشته، محرک همکاری های پشت پرده نظربایف و رژیم اشغالگر با هدف سرنگونی دولت حاضر و چینش مهره های وفادار به رئیس جمهور اسبق بوده است. این مسئله به ویژه در سایه همکاری های امنیتی گذشته گروه NSO و چهره‌های نزدیک به نظربایف به منظور شنود و هک تلفن‌های همراه مخالفین و حتی رئیس جمهور قاسم ژورمات توکایف قابل فهم می‌باشد.

پی نوشت ها

البته در این میان گفته می شود سفر سال 2013 نظربایف به سرزمین های اشغالی با اهداف درمانی صورت پذیرفت.1

[2]https://bit.ly/35bAy5P

[3] نبایستی این نکته را از نظر دور داشت که آمارهای رسمی اعلان شده از سوی نهادهای رسمی تل آویو و آستانه دربرگیرنده ابعاد پنهان و نانوشته مناسبات طرفین نیست. بر همین اساس آمار صندوق بین المللی پول نشانگر آن است که حجم تجارت اسرائیل و قزاقستان در سال گذشته میلادی 370 میلیون دلار بوده است که در قیاس با عدد چشمگیر 1.6 میلیارد دلار در سال 2014 – که عمدتا بر صادرات نفت قزاقستان به سرزمین های اشغالی متکی بوده است- افتی چشمگیر را نشان می دهد. بنگرید به:

[4] https://www.haaretz.com/israel-news/oil-cyber-weapons-relations-israel-kazakhstan-protests-1.10527645?s=09

[5] Netafim: شرکت تولیدکننده تجهیزات آبیاری در اسرائیل

[6] Tahal Group: شرکت پیشرو در تامین زیرساخت پروژه‌های توسعه‌ای در حوزه‌های آبیاری، کشاورزی، گاز طبیعی و ...

[7] Embassy of Kazakhstan in Israel, available at: http://www.kazakhemb.org.il/?CategoryID=165&ArticleID=163

[8]  :Alvarionشرکت خدماتی نسل چهارم شبکه تلفن همراه 

[9] Gillat Satellite Networks: شرکت مخابرات اسرائیلی که در سال ۱۹۸۷ میلادی تأسیس شد

[10] Verint Sysems: شرکتی آمریکایی-اسرائیلی که در حوزه‌های تامین نرم‌افزار و سخت‌افزار، امنیت، نظارت و اطلاعات تجاری فعالیت دارد

[11] Teledata Networks: تامین‌کننده جهانی شبکه دسترسی به اینترنت

[12] Superior Cable: یک شرکت ارتباطات و همکاری یکپارچه است که سیستم‌های UC&C را در سطح جهان ارائه می‌دهد. تادیران تله کام متعلق به صنایع Afcon است که توسط شرکت اسرائیلی Shlomo Group اداره می‌شود. 

[13] Yael Gross-Englander, Communications Exports to Kazakhstan Rise 25%  ,Globes, 27 November 2007.

[14] lev leviev: یهودی متمول متولد ازبکستان که از وی با عنوان پادشاه الماس جهان یاد می‌شود.

[15] Ormat Technologies: شرکت تامین کننده توربین‌های بخار

[16] Bateman Engineering: شرکت مشاور سیستم‌های امنیتی واقع در حیفا

17شرکت با مسئولیت محدود در زمینه تامین سیستم‌های سازه‌های کابلی در خاورمیانه

[18] Aynur Jafarova, ‘Israel, Kazakhstan May Cooperate in Energy Projects – Envoy,’Azernews, May 1, 2013

[19]  Bank Turan Alem (BTA Bank)

[20] Ariel Cohen, Kazakhstan: Israel’s Partner in Eurasia, Jerusalem Viewpoints No.

[21] http://calcalist.co.il/local/articles/0,7340,L-3600502,00.html

[22] Mobli

[23] https://web.archive.org/web/20160515185024/http://www.jewocity.com/blog/israelis-mobli-gets-20-million-from-single-kazakh-investor/4711

[24] https://www.haaretz.com/israel-news/oil-cyber-weapons-relations-israel-kazakhstan-protests 1.10527645?s=09

[25]https://www.globes.co.il/news/article.aspx?did=1001165788

[26]https://www.globes.co.il/news/article.aspx?did=1001230783

[27] MASHAV

[28] Michelle Witte, ‘Israel, Kazakhstan Continue Flurry of Cooperative Activities,’ Astana Times, October 18, 2013.

[29] https://www.haaretz.com/world-news/kazakhstan-s-jews-opt-for-low-profile-amid-civil-unrest-1.10524790?s=09

[30] https://www.globes.co.il/news/article.aspx?did=1001386808

[31] Ran Dagoni, ‘Israel arms exports topped $7.3b in 2010,’ Globes, 4 April 2011.

[32]https://www.haaretz.com/israel-news/oil-cyber-weapons-relations-israel-kazakhstan-protests-1.10527645?s=09

[33]https://www.haaretz.com/israel-news/oil-cyber-weapons-relations-israel-kazakhstan-protests-1.10527645?s=09

[34] http://tinyurl.com/cgzegp

[35]http://mfa.gov.kz/en/#!/foreign_policy/global_and_regional_security/kazakhstan’s_position_of_middle_east_settlement

[36] https://www.haaretz.com/israel-news/.premium-israeli-man-shot-dead-in-kazakhstan-clashes-1.10523470

[37]https://m.jpost.com/international/article-692006?s=09

[38] Oyan Qazaqstan

[39] https://archive.ph/2022.01.16-115032/https://www.haaretz.com/israel-news/tech-news/israeli-nso-spyware-found-on-kazakhstan-activists-phones-1.10453477

[40]. کلموخانبت قاسم اف (از چهره های وفادار به نظربایف که در دوران ریاست جمهوری وی مسئولیت دبیری شورای امنیت ملی و وزارت کشور قزاقستان را عهده دار بود) در نتیجه افشای ابعاد پرونده پگاسوس در جولای 2021 توسط توکایف از منصب رئیس خدمات امنیتی نهاد ریاست جمهور برکنار شد.

[41] تالگات مختارف: معاون کلموخانبت مختارف

[42] کریم ماکسیموف، قدرتمندترین چهره امنیتی قزاقستان، نخست وزیر اسبق قزاقستان در دوران نظربایف و رئیس کمیته دولتی امنیت ملی در دوره ریاست جمهوری توکایف