توسعه روابط شیعیان بُهره و دولت مصر

مقدمه

بازسازی مسجد الحسین قاهره و افتتاح آن طی چند روز اخیر که با حمایت مالی فرقه اسماعیلیه داوودیه و حضور سلطان مفضل سیف الدین، سلطان بُهره در مراسم افتتاح، نظرات بسیاری را به سمت رابطه میان دولت مصر و طوایف مختلف اسماعیلی به خصوص طایفه بُهره داوودی و نزاری‌‌های پیرو آقاخان جلب نموده‌‌است. در این میان، تحرکات و اقدامات شیعیان اسماعیلی طیبی داوودی، موسوم به بهره، به دلیل رویکرد دوستانه خود نسبت به باقی مذاهب اسلامی به خصوص شیعیان، اهل شریعت بودن و تمایل به برقراری روابط با مرجعیت شیعه، که نمود آن دیدار داعی مطلق این طایفه با مراجع نجف از جمله آیات عظام سیستانی، حکیم، بشیر نجفی و فیاض است، از اهمیت خاصی برای جمهوری اسلامی، جهان تشیع و همچنین پرونده وحدت میان مسلمانان برخوردار است.

تاریخچه روابط اسماعیلیان و حکومت مصر

مصر به دلیل اینکه پایتخت و مرکز حکومت خلافت فاطمی بوده است همواره از جایگاه بالایی برای نحله های مختلف مذهب اسماعیلی برخوردار است و افراد این طایفه ها به خصوص از دهه 20 و 30 میلادی تا کنون سفرهای متعددی را به مصر برای زیارت این مکان‌‌ها داشته‌‌اند و این امر در دوران عبدالناصر و سادات نیز ادامه یافت. از نمونه‌‌های مهم این روابط در آن دوران، سفر طاهر سیف‌‌الدین، سلطان وقت بُهره به مصر در سال 1938، آشنایی آقاخان سوم با همسر چهارمش در قاهره در دهه 1930 میلادی و همچنین خاکسپاری وی در شهر اسوان در سال 1957 میلادی است.

با این وجود، می توان گفت که روابط میان فرقه های اسماعیلی و مصر تا پیش از به قدرت رسیدن انور سادات اندک بوده‌‌است و تنها به رتق و فتق امور جمعیت کم تعداد شیعیان اسماعیلی در این کشور و بازسازی برخی مساجد همچون مسجد الاقمر محدود بوده است. با روی کارآمدن انور سادات و حسنی مبارک، دولت مصر در پی سیاست های تعدیل در پی کاهش هزینه‌‌ها و همچنین جذب سرمایه‌‌گذاری خارجی بود و از این رو گروه‌‌های اسماعیلی فضای مناسبی را برای حضور بیشتر در مصر دیدند.

از این رو گروه های متعدد اسماعیلی به خصوص بُهره تلاش های خود را برای حضور بیشتر در مصر افزایش دادند و در این راستا، انور سادات، در سال 1976 به برخی از اعضای بُهره اجازه داد که در مصر سکونت کنند، حق مالکیت اراضی داشته باشند و به فعالیت بپردازند. از جانب دیگر اما سلطان وقت بهره، بیش از 10 میلیون دلار برای بازپرداخت بدهی های مصر به این کشور و بازسازی مساجد فاطمی و مزارات اهل بیت علیهم السلام کمک نمود و مؤسسه توسعه‌‌ای آقاخان نیز فعالیت‌‌های خود را در مصر آغاز نمود. این امر یکی از دلایلی بود که دولت سادات و مبارک روابط بسیار گسترده‌‌ای را با اسماعیلیان برقرار نمودند و به آنان اجازه دادند که مراسمات مذهبی خود را در مساجد و مناطق فاطمی قاهره به خصوص مسجد الحاکم بأمرالله و خیابان المعز برگزار نمایند.

گروه‌‌های اسماعیلی فوق الذکر پروژه‌‌های متعددی را طی سال های پیش از 2011 در مصر انجام دادند که برخی از مهم‌‌ترین آن‌‌ها به شرح زیراند:

• پروژه ساخت پارک 22 هکتاری الازهر در قاهره تاریخی که توسط بنیاد توسعه‌‌ای آقاخان انجام شد.
• پروژه ترمیم مزار حضرت زینب سلام الله علیها، سیده نفیسه و مسجد الازهر که توسط اسماعیلیان بُهره انجام شد.
• پروژه ترمیم مساجد فاطمی الحاکم بأمرالله، الجیوشی، الأقمر و برخی مساجد فاطمی دیگر در قاهره تاریخی و کوه مقطم که توسط اسماعیلیان بُهره انجام شد.
• پروژه‌‌های متعدد خیریه و توسعه ای در حوزه معماری، توسعه روستایی و … که توسط بنیاد آقاخان انجام گرفته است.

با شعله ور شدن خیزش مردمی سال 2011 مصر و گسترش موج اسلامگرایی و همچنین تقویت گروه‌‌های سلفی مخالف شیعیان در این کشور، این کشور شاهد کاهش فعالیت‌‌های اسماعیلیان شد ولی با روی کارآمدن عبدالفتاح السیسی، روابط میان اسماعیلیان، به خصوص طایفه بُهره و دولت مصر رو به بهبود نهاد. در این راستا، سلطان مفضل سیف الدین، سلطان بُهره همزمان با رسیدن به منصب داعی مطلق در سال 2014، به مصر سفر نمود و عبدالفتاح السیسی دیدار و گفتگو نمود. وی همچنین در سال های 2014 تا 2017 سه دیدار با رئیس جمهور مصر داشته است و علاوه بر این، دستکم 10 میلیون پوند مصر معادل 700 هزاردلار به صندوق خیریه “زنده باد مصر” تقدیم نمود.

دولت مصر و اسماعیلیه هریک به دنبال چه چیزی هستند

به نظر می‌‌رسد در دوران عبدالفتاح السیسی، رابطه میان دولت و بُهره بسیار بیش از رابطه میان دولت و نزاریه رشد و توسعه داشته‌‌است و این امر می‌‌تواند ریشه در عواملی همچون نزدیکی ظاهری بیشتر بُهره به سایر مذاهب اهل شریعت، غیر تبلیغی بودن مذهب بُهره ، ارتباط اسماعیلیه نزاری به رهبری آقاخان چهارم با نهادهای جامعه مدنی غربی و عدم وجود بحران جانشینی در میان نزاریان دانست. با توجه به این امور، می‌‌توان گفت بُهره ‌‌ها و دولت مصر هر یک به دنبال تحقق خواسته‌‌های زیراز نزدیکی روابط هستند:

بُهره ‌‌ها

• سلطان مفضل سیف الدین در سال 2014 میلادی به تخت رهبری بُهره نشست و از آن زمان تاکنون، طایفه بُهره درگیر اختلاف نظرهای فراوان و همچنین انشقاق بر سر احقیت وی بر رهبری بُهره میان او و یکی از عموهای وی به نام خزیمه قطب‌‌الدین و سپس فرزند وی بوده است. امری که حتی به دادگاه‌‌های هند کشیده شده‌‌است و دادگاه عالی گجرات و بمبئی نیز در این امر احکامی را به نفع سیف‌‌الدین صادر نموده‌‌اند. به نظر می‌‌رسد بازگشت بُهره به مصر و برپایی مراسمات مذهبی در این کشور یکی از پایه‌‌های تلاش مفضل سیف‌‌الدین برای بهبود جایگاه و تحکیم مشروعیت وی در میان مردم طایفه است.
• طایفه بُهره حضور در مصر را دروازه‌‌ای برای فعالیت‌‌های اقتصادی در این کشور و افزایش حضور اقتصادی در منطقه غرب آسیا و سایر مناطق قاره آفریقا می‌‌دانند.
• طایفه بُهره حضور در مصر را برای محافظت از میراث فاطمی مصر ضروری می‌‌دانند و نیم نگاهی به سیطره یافتن بر این اماکن و در دست گرفتن اداره آن ها در صورت رخ دادن فرصت مناسب دارند.

دولت مصر

• دولت مصر نیاز دارد تا در محافل بین‌‌المللی به خصوص کشورهای غربی چهره‌‌ای روادار را از خود به نمایش بگذارد و از این رو طوایف اسماعیلی به خصوص بُهره را عاملی برای بهبود چهره خود در سطح بین المللی ارزیابی می کند. به خصوص اینکه مذاهب اسماعیلی به خصوص بُهره به طور کلی مذاهبی غیر تبشیری هستند و از این رو حساسیت‌‌های کمتری را در جامعه مصر بر می‌‌انگیزند.
• دولت مصر به دنبال جذب سرمایه‌‌گذاری خارجی و افزایش تجارت با جهان پیرامون به خصوص کشورهای آفریقایی، شبه قاره هند و مناطق دیگر است و بُهره ها و سایر اسماعیلی‌‌ها می‌‌توانند به دلیل ثروت سرشار و نقش تجاری عمده گزینه مناسبی برای دولت مصر باشند. علاوه بر این، گردشگری مذهبی اسماعیلی‌‌ها در مصر یکی از منابع ارز آوری دول مصر است.
• سیاست خصوصی‌‌سازی اماکن دولتی در مصر که از زمان انور سادات آغاز شد هم‌‌اکنون به واگذاری مساجد و زیارتگاه‌‌های تاریخی مصر رسیده‌‌است و دولت در حال واگذاری اداره این اماکن به نهادی شبه دولتی – شبه سمن به نام بنیاد المساجد است که از همکاری ارتش، بازرگانان و ثروتمندان بزرگ و برخی چهره های دینی تشکیل شده است و شیعیان اسماعیلی بُهره یکی از حامیان مالی این نهاد در خفا محسوب می‌‌گردند. قرار است مرقد منتسب به سر مبارک امام حسین علیه السلام در قاهره از این پس توسط این نهاد اداره گردد و پیش‌‌بینی می‌‌گردد اسماعیلی‌‌‌‌های بُهره نقش بیشتری در اداره آن داشته‌‌ باشند.

نتیجه‌‌گیری

به نظر می‌‌رسد دولت مصر و طایفه اسماعیلیه بُهره در حال حاضر سطح همکاری‌‌های اقتصادی و فرهنگی خود را افزایش داده و در این راستا به نظر می رسد این طایفه نقش پررنگ‌‌تری در اقتصاد مصر و همچنین اداره برخی اماکن مذهبی مرتبط با تاریخ این کشور به خصوص مقابر مذهبی و مساجد فاطمی را بر عهده خواهندگرفت.