بعد از انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 و درپیش گرفتن سیاست صدور انقلاب در همان ابتدا، نگرانی‌ها از احتمال سقوط نظام‌های پادشاهی در میان کشورهای حاشیه خلیج فارس افزایش یافت. شورای همکاری خلیج (فارس) در پاسخ به همین نگرانی‌ها براساس سه طرح سعودی، سعودی – عمانی و کویتی شکل گرفت. در ابتکار سعودی، استقلال اعضای شورا مبنا گرفته شده بود، ویژگی برجسته ابتکار دوجانبه سعودی – عمانی بُعد نظامی آن بود که بر تجمیع قدرت تسلیحات اعضا در یک کشور یا منطقه خاص پا می فشرد و ابتکاری که نهایتاً به پی ریزی شورا منتهی شد طرحی کویتی بود که اگرچه ابتدا از سوی بحرین مطرح شد اما در دانشگاه کویت به سرانجام رسید. در همین راستا شیخ عیسی بن سلمان امیر بحرین، جمهوری اسلامی ایران را به عنوان تهدید منطقه‌ای طرحی را به ملک خالد پادشاه وقت سعودی ارائه کرد و همزمان نیز طرح به دست شیخ جابر الاحمد الصُباح وزیر وقت خارجه کویت رسید. این طرح سپس در دانشگاه کویت مورد حک و اصلاح قرار گرفت و نهایتاً با حذف بخش امنیتی – نظامی آن، در سال 1981 به تاسیس شورای همکاری خلیج فارس انجامید.
اختلافات منطقه ای و روابط ایران و عربستان
در پی بروز جنگ میان ایران و عراق از سال 1981، این کشور به همراه برخی از دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس خواستار تدوین یک پروتکل الحاقی جهت گنجاندن پیمان همکاری نظامی بین اعضای شورا شد. اما ادامه پیدا کردن جنگ عراق علیه ایران و سپس حمله به کویت، باعث شد سناریوهای همکاری میان اعضای شورا متحول شود. در میانه دهه90 چند عامل دیگر نیز موجب آغاز اختلافات عمیق بین اعضای شورا گردید؛ عادی سازی تجاری قطر با اسرائیل، پرونده گسترش روابط با ایران، عادی سازی روابط امارات متحده عربی با دولت عراقی که هیچ وقت از تصمیم برای اشغال کویت کوتاه نیامده بود (عربستان سعودی در جبران این عادی سازی، با طرح مالکیت امارات بر جزایر سه گانه ایرانی مخالفت کرد[1]) و دعوت از اسرائیل در مشارکت نمایشگاه اقتصادی به میزبانی قطر همزمان با کنفرانس سران کشورهای اسلامی در تهران، سیاست منطقه‌ای اعراب خلیج فارس را دچار چنددستگی کرده بود. همین چند دستگی سبب بهبود و افزایش سطح روابط ایران و عربستان گردید؛ با تداوم یافتن اختلافات عربی، عربستان سعودی و ایران در سال 1998 توافقنامه تجاری منعقد کردند و در سال 2001 به یک توافقنامه امنیتی دست یافتند. اما سیاست دوگانه آمریکا که ضمن همکاری با ایران در افغانستان، تهران را محور شرارت معرفی می‌کرد، مانع از همکاری بیشتر ایران و سعودی گردید.
در نیمه نخست سال 2023 شاهل نوع دیگری از تنش زادی میان ایران و عربستان بودیم که البته اختلافات بسیاری میان دو طرف همچنان باقی مانده، اما اراده سیاسی دو طرف برای حرکت به سوی فرصت های جدید فضای مناسبت را کاملاً تغییر داده است. همین مسئله باعث طرح نیروی دریایی مشترک به رهبری چین ابتدا در رسانه های عربی و سپس از سوی فرمانده نیروی دریایی ارتش ایران، شهرام ایرانی شد. لکن طرح این موضوع تا چه حد بر مبنای واقعیت و نیاز منطقه ای است؟ معمولاً ائتلاف‌ها در مقابل یک تهدید تشکیل می شوند؛ برای مثال در سال 2019 همکاری آمریکا و اسرائیل موجب تاسيس ائتلاف دریایی در خاورميانه برای مقابله با تهدید ایران شد.[2] همچنین مبنای بسیاری از توافقات میان کشورهای حاشیه خلیج فارس و حمایت های نظامی و لجستیکی نیز معرفی ایران به عنوان یک تهدید منطقه‌ای بوده است.
بهترین سناریو؟
ائتلاف دریایی خلیج فارس از منظر جمهوری اسلامی ایران تنها با یک هدف امکان اجرایی دارد که عبارت از اخراج نیروهای آمریکایی از منطقه است. اما پرواضح است که این برداشت در دستورکار کشورهای حاشیه خلیج فارس وجود ندارد و آنها در نهایت نوعی موازنه سازی را دنبال می کنند که می‌تواند به توسعه حضور چینی‌ها در برابر آمریکایی‌ها منجر شود. در صورت موافقت جمعی با این راهبرد کشورهایی مانند بحرین، قطر، عربستان سعودی و امارات باید منتظر کاهش چشم گیر کمک های نظامی آمریکا باشند مگر آن که طرح ایرانی-خلیجی و احتمالاً چینی برای تشکیل نیروی دریایی مشترک به صورت پنهانی پایهریزی شود؛ همچون طرحی که چینی ها در امارات برای ساخت پایگاه نظامی پیش بردند. بهترین راه برای جلو بردن این طرح عدم انتشار جزئیات آن در رسانه ها است. زیرا رسانه‌ای شدن آن با واکنش شدید ایالات متحده و اسرائیل همراه خواهد شد. در حال حاضر اختلافات دو کشور امارات متحده عربی و عربستان سعودی از یک سو و ایران و آمریکا از سوی دیگر مانع تشکیل هر ائتلاف فراگیر خلیجی یا ایرانی- خلیجی می شود. لذا با توجه به از سرگیری روابط ایران و عربستان و میل دو کشور برای توسعه روابط در حوزه های مختلف، با عدول از ائتلاف دریایی خلیجی- ایرانی، تشکیل ائتلاف ایرانی- سعودی- عمانی می تواند در دسترس تر و بیشتر بر مبنای واقعیت و نیاز منطقه ای باشد. وجود عمان در این بین هم می تواند به دلیل همکاری نظامی این کشور با ایران باشد و هم با اعتراف دو دولت ایران و سعودی بر اینکه عمان می تواند به عنوان مرجع حل اختلاف باشد، به استحکام این ابتکار کمک خواهد کرد.
در شورای همکاری خلیج فارس، فرماندهی مشترک وجود دارد اما با در نظر گرفتن اختلافات درونخلیجی، تنها زمانیکه بحرین درخواست مقابله با شورش 2011 داشت، این فرماندهی توانست موفقیتی کسب کند. در دیگر جبهه ها به دلیل عدم توافق در معرفی دشمن واحد به نتیجه مطلوب دست نیافته اند. برای مثال در سال 2015 در نتیجه ابتکار سعودی- اماراتی ائتلاف عربي علیه حوثی ها شکل گرفت كه ابتدا عمان از حضور در این ائتلاف اجتناب کرد و با گذشت دو سال از جنگ یمن، قطر و سپس مراکش از این ائتلاف خارج شدند؛ بعدها امارات و عربستان سعودی در خصوص جنوب یمن دچار اختلافی عمیق شدند تا عملا این ائتلاف به ایستگاه پایانی برسد.
نتیجه گیری
به نظر می رسد پیشنهاد تشکیل ائتلاف دریایی از سوی مقامات و طرح آن در رسانه های عربی بدون توجه به جوانب و جزئیات اختلاف کشورهای ذی نفع بوده. عربستان سعودی که در پی تحقق چشم انداز 2030 است امنیت را ضامن اجرایی این برنامه می بیند؛ با فرارسیدن فصل ائتلاف های موقتی، دولت سعودی حفظ آمریکا و چین به عنوان دو رقیب در نظام بین الملل و همزمان حفظ ایران در جایگاه رقیب منطقه ای را راه پر فراز و نشیب اما دست یافتنی برای اعمال سیاست هایش می داند. هیچ سیاستی ابدی نیست و هیچ ائتلافی دوام همیشگی ندارد، اما با مغتنم شمردن این سیاست سعودی ها که دوام میان مدت دارد و همچنین درک واقعیت های منطقه ای، ائتلاف دریایی سه گانه ایران- عمان- سعودی تضمین کننده امنیت سه طرف خواهد بود و بی تردید به استحکام روابط ایران و عربستان می افزاید.
[1] دهه 90 میلادی آغاز فصل جدیدی از روابط ایران با اعراب منطقه به غیر از امارات متحده عربی بود. امارت ابوظبی برخلاف دبی و شارجه موضعی بر خلاف دیگر دوستانشان اتخاذ کردند که موجب خلاف عمیق بین آن ها و عربستان سعودی شد. در این سال ها عربستان سعودی نه تنها به عادی سازی روابط با ایران بلکه به دنبال گسترش آن و حتی عضویت ایران در شورای همکاری خلیج فارس رفته بود.
[2] در 31 مه 2023 امارات متحده عربی طی بیانیه ای اعلام کرد که از ائتلاف دریایی خاورمیانه تحت رهبری ایالات متحده خارج شده است. وزارت خارجه امارات ابزار پیش برنده امنیت و ثبات منطقه ای را دیپلماسی و گفتگو دانسته:
